Wspominając w 91. rocznicę wielkie i heroiczne zmagania Armii Polskiej w trakcie kampanii 1939 r., najpierw z niemiecką III Rzeszą, a w drugiej fazie z atakującą stroną sowiecką, pomija się udział w tych walkach jeszcze jednego sojusznika, wspierającego wojska Adolfa Hitlera - armii słowackiej.

Miedzy Bratysławą a Warszawą

W połowie marca 1939 r. przestała istnieć niepodległa Czechosłowacja. W dniu 15 marca do Pragi wkroczyły jednostki niemieckiego Wehrmachtu. Na opanowanych przez Niemców terenach powstał w dzień później "Protektorat Czech i Moraw", autonomiczna część III Rzeszy.

W tym samym czasie, 14 marca 1939 r., sejm słowacki proklamował niepodległość. Na czele Republiki Słowackiej jako premier stanął ks. Jozef Tiso¹. Władze w kraju przejęli działacze związani ze Słowacką Partią Ludową² (SPL), o orientacji narodowo-katolickiej, powstałą na początku XX w. Jej założycielem i liderem był katolicki ksiądz Andrej Hlinka³. Partia ta domagała się autonomii Słowacji. Uzyskała ją dopiero w październiku 1938 r.

Słowacka Partia Ludowa była najsilniejszym ugrupowaniem słowackim. Kontakty ze stroną polską utrzymywała od 1919 r. Stronie polskiej u ludaków (potoczna nazwa SPL) odpowiadał ich krytyczny stosunek do rozwiązań ustrojowych i polityki rządu Czechosłowacji. Co prawda partia ta poparła utworzenie Czechosłowacji, jednakże walczyła z polityką centralizacyjną Pragi, forsowaniem ideologii jednego narodu czechosłowackiego i osłabianiem pozycji Kościoła katolickiego w państwie⁴. Dla strony słowackiej naturalnym orędownikiem w walce o autonomię była Polska. W 1919 r. ks. Hlinka spotkał się w Warszawie z Józefem Piłsudskim. Lider słowacki przed wyjazdem na konferencję wersalską starał się o poparcie Polski dla idei autonomii. Strona polska prawdopodobnie liczyła na włączenie się strony słowackiej do budowanej przez Piłsudskiego federacji państw Europy Środkowo-Wschodniej, udzieliła zatem wsparcia działaczom słowackim, umożliwiając im wyjazd do Paryża z polskimi paszportami. Również po powrocie do Czechosłowacji Hlinki i jego aresztowaniu przez Czechów polski wywiad planował jego uwolnienie⁵.

Na ostudzenie propolskich nastrojów w SPL w pierwszych latach niepodległości szczególny wpływ miała utrata ziem północnego Spiszu i Orawy, które decyzją rady ambasadorów w Spa z 1920 r. przypadły Polsce, oraz nastroje prowęgierskie w Polsce.

Podczas gdy lider ludaków orientację propolską traktował koniunkturalnie, grając "kartą Polska przeciwko Czechom w sprawie autonomii dla Słowacji", działacz nr 2 w SPL, Karol Sidor⁶, był zdecydowanym polonofilem. Po 1926 r. Sidor stał się gorącym propagatorem polskiego modelu ustrojowego, a w opublikowanej w rok później książce zachęcał stronę polską do współpracy⁷.

Mniejszość niemiecka w armii słowackiej

W 1934 r. Hlinka z dezaprobatą wypowiadał się na temat układu polsko-niemieckiego, równocześnie Sidor zdecydowanie negował fakt zbliżenia sowiecko-czechosłowackiego, określając go jako akt "słowiańskiej zdrady", proponując dla niego "słowiańską alternatywę w katolickiej Polsce". Podczas debaty w praskim parlamencie w listopadzie 1935 r. głosił potrzebę współpracy z Polską. Dwa lata później opublikowano wypowiedź Hlinki w podobnym tonie: "Kiedy wy pozwalacie sobie robić pakty z komunistami, to my będziemy czynić pakty z Polakami w interesie narodu słowackiego i naszej republiki. Nam nie są najbliżsi rosyjscy bolszewicy - nam bliżsi katoliccy Polacy"⁸.

Dla strony polskiej celem doraźnym w tym czasie było rozluźnienie związków łączących Słowaków i Czechów. Jednym z przejawów prosłowackich sympatii była m.in. dekoracja Hlinki Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta w 1937 r. Podczas kryzysu monachijskiego spodziewano się, że Słowacja ogłosi niepodległość. Ogłoszenie autonomii Słowacji w Żychlinie 6 października 1938 r. strona polska przyjęła z niezadowoleniem. Porażka w sprawie rozbicia Czechosłowacji wpłynęła na wzrost poparcia polskiego MSZ dla Węgrów, których rewizjonizm graniczny i plany wchłonięcia Słowacji były nieustanną troską strony słowackiej. Dodatkowym ciosem dla frakcji propolskiej w SPL była korekta graniczna Polski na odcinku słowackim w listopadzie 1938 r. (przyłączono wtedy 226 km2 z 3280 mieszkańcami)⁹.

Bernolák - dowództwo armii słowackiej z niemieckimi oficerami

Niepodległa Słowacja

Niepodległość Słowacji Polska uznała w dniu 15 marca, chcąc niezwłocznie włączyć nowe państwo do swojej strefy wpływów. Jednakże dla Tiso lepszym protektorem dla państwa słowackiego miał być Hitler. W dniu 23 marca 1939 r., na mocy układu słowacko-niemieckiego, Niemcy podjęły się ochrony niepodległości i integralności Słowacji¹⁰. W zamian strona niemiecka otrzymała prawo budowania baz wojskowych w zachodniej części Słowacji. Następstwem układu było również odsunięcie od władzy części propolskich działaczy SPL.

Po utworzeniu poselstwa polskiego w Bratysławie strona polska nawiązała kontakty z przedstawicielami dowództwa armii słowackiej. Początkowo wydawało się, że zainteresowanie to jest obopólne. 21 marca 1939 r. polski chargé d?affaires Mieczysław Chałupczyński¹¹ informował polskie MSZ o życzliwym stosunku do Polski gen. Ferdinanda Čatloša (naczelnego dowódcy armii słowackiej). W rozmowie z Chałupczyńskim Čatloš wyraził pogląd, że współpracę z Niemcami uważa za "smutną konieczność, z której należy wynieść możliwe największe korzyści przy minimum ofiar". 15 czerwca 1939 r. poselstwo polskie informowało Warszawę, że Čatloš odmówił opracowania planu operacyjnego przeciw Polsce¹².

Wkrótce - wobec coraz większych nacisków strony niemieckiej - kontakty słowacko-polskie uległy rozluźnieniu. 26 czerwca poselstwo niemieckie złożyło w Bratysławie memorandum, w którym Niemcy domagali się zakazu zawierania kontaktów z Polską niezgodnych z interesami niemieckimi. W tym samym czasie rozpoczęła się gwałtowna antypolska propaganda prasowa¹³.

Braterstwo broni. Oddziały słowackie i niemieckie w Komańczy, 1939 r.

Przygotowania do agresji

Latem 1939 r. wzdłuż granicy z Polską rozpoczęły się słowacko-niemieckie przygotowania do wojny. W lipcu strona słowacka zezwoliła Niemcom na zmagazynowanie w Spiskiej Nowej Wsi sześciu wagonów bomb lotniczych i 200 tys. litrów benzyny oraz rozmieszczenie jednostek lotniczych.

Równocześnie trwał proces reorganizacji i uzupełniania armii słowackiej. Zaostrzające się stosunki polsko-niemieckie były poważnym dylematem dla władz słowackich. Jeszcze w lipcu 1939 r. trwały dyskusje w Bratysławie, w których rozważano możliwość poprawy stosunków z Polską. Ostatecznie przeważyła jednak opcja proniemiecka. W sposób zasadniczy na tę decyzje wpłynęła informacja od posła słowackiego w Warszawie, który przekazał informacje o pomyśle strony polskiej podziału Słowacji pomiędzy Polskę i Węgry¹⁴.

Dnia 12 sierpnia 1939 r. podpisano dodatkowy słowacko-niemiecki układ wojskowy, który precyzował uprawnienia wojsk niemieckich w Słowacji. W kilka dni później szef Urzędu Propagandy rządu słowackiego Alexander Mach¹⁵ na łamach pisma SPL "Słovák" domagał się przyłączenia wszystkich spornych terytorialnie ziem do Słowacji. "....należy się nam to bez wojny i walki. Ale kiedy trzeba, za swoje prawa gotowi jesteśmy do największych ofiar".

Gen. F. Čatloš w rozmowie z gen. E. Engelbrechtem

Przygotowując się do działań wojennych Słowacy utworzyli korpus złożony z trzech dywizji i jednej grupy szybkiej, liczący przeszło 51 tys. ludzi. Armii tej nadano kryptonim "Bernolák", a jej dowódcą był gen. I rangi Ferdinand Čatloš¹⁶, szefem sztabu zaś - mjr Sztabu Generalnego Emil Novotný. Skład:
- 1. Dywizja Piechoty (krypt. "Jánošik") - dowódca gen. II rangi Anton Pulanich¹⁷: 4. i 5. Pułk Piechoty oraz II samodzielny batalion piechoty, 1. Pułk Artylerii, 2. dywizjon 4. Pułku Artylerii, 1. rozpoznawczy dywizjon kawalerii (wg stanu w dniu 28 sierpnia 1939 r.);
- 2. Dywizja Piechoty (krypt. "Škultéty") - dowódca ppłk Ján Imro¹⁸ (od 5 września - gen. II rangi Alexander Čunderlík¹⁹): 3. Pułk Piechoty oraz I, III i IV samodzielny batalion piechoty, 2. Pułk Artylerii, 2. rozpoznawczy dywizjon kawalerii (wg stanu w dniu 28 sierpnia 1939 r.);
- 3. Dywizja Piechoty (krypt. "Rázus") - dowódca płk dypl. Augustin Malár²⁰: 1. i 2. Pułk Piechoty oraz V i VI samodzielny batalion piechoty, 3. Pułk Artylerii, 1. dywizjon 4. Pułku Artylerii, 3. rozpoznawczy dywizjon kawalerii (wg stanu w dniu 28 sierpnia 1939 r.);
- Grupa Szybka "Kalinčak" - dowódca ppłk Ján Imro (od 5 września 1939 r.): I dywizjon kawalerii, II dywizjon kolarzy, III dywizjon zmotoryzowany; 4. i 51. Pułk Artylerii, pociąg pancerny Bernolák (krypt. "Hrdlička"), Dowództwo Lotnictwa i OPL, batalion telegraficzny "Bernolák", batalion zmotoryzowany Topol (dowódca mjr Štefan Čáni - od 3 września 1939 r.)²¹.

Zadaniem armii słowackiej była osłona wschodniego skrzydła niemieckiej 14. Armii dowodzonej przez gen. Wilhelma Lista²² oraz uniemożliwienie ataku wojsk polskich na Słowację. Przy sztabie armii słowackiej utworzono niemiecki sztab łącznikowy, którym kierował gen. Erwin Engelbrecht²³. Również Luftwaffe miała na terenie Słowacji swój sztab, który koordynował niemieckie ataki lotnicze ze Słowacji, m.in. na Kraków i Warszawę²⁴.

Oddziały słowackie w akcji, Polska, wrzesień 1939 r.

Kampania 1939 r.

Premier Tiso rozkazał 6 sierpnia, aby armia słowacka zajęła pozycje nad granicą polską, a 28 sierpnia 1939 r. ogłosił mobilizację, motywując ją zagrożeniem ze strony Polski. Na posiedzeniu rządu słowackiego w dwa dni później oświadczył: "Jesteśmy przygotowani do marszu z Niemcami". Prawdopodobnie w tym czasie została podjęta decyzja o ataku na Polskę²⁵.

Wojska słowackie przekroczyły granice Polski 1 września 1939 r. o godzinie 8.00. Atak nastąpił bez wypowiedzenia wojny, dowództwo słowackie było ponadto ponaglane przez gen. Engelbrechta. Gen. Čatloš wydał do swoich żołnierzy następujący rozkaz: "Znowu nastał czas historycznej próby dla narodu słowackiego... Zdecydowane Niemcy potrzebują zdecydowanych przyjaciół, ofiarami naszymi zasłużymy na wdzięczność potomnych"²⁶.

W myśl opracowanego planu armia słowacka działała na następujących kierunkach operacyjnych: Zakopane-Bukowina-Jurgów; Piwniczna-Nowy Sącz-Grybów-Tylicz; Komańcza-Sanok-Lesko-Cisna²⁷.

Do wieczora 1 września oddziały nieprzyjacielskie osiągnęły linię od Jaworzyny przez Jurgów, Niedzicę i Dunajec. Pomimo znacznej przewagi sił niemiecko-słowackich polskie placówki Straży Granicznej broniły się skutecznie, wycofując się z wolna pod naciskiem nieprzyjaciela. Oddziały słowackie, które przekroczyły granicę pod Piwniczną, zostały odrzucone przez Straż Graniczną oraz pododdziały 1. kompanii batalionu KOP "Żytyń". W nocy z 1 na 2 września polski pluton strzelecki dokonał wypadu za granicę, zadając nieprzyjacielowi straty.

Następnego dnia zgrupowanie "Jánošik" kierowało się na Harklową, a następnie w stronę Ochotnicy. Część sił nacierała na Kluszkowce, a pozostałe na Jaworki. Wspólnie z oddziałami niemieckiej dywizji górskiej Słowacy nacierali na kierunku Podoliska i Łącka. Po zaciętej walce z oddziałem KOP "Żytyń" wojska słowackie zajęły Czorsztyn. Wspólnie z niemieckimi strzelcami górskimi zajęli Krościenko. Oddziały słowackie wkroczyły także do Jamna, Jaworek i Tylicza²⁸. Dotarły ponadto do Nowej Białej, Ochotnicy, Kamienicy, Zalesia i Zbrzeża.

Żołnierze słowaccy przy nowym słupie granicznym

Pod Barwinowem wciągnięto w słowacką zasadzkę pluton KOP "Karpaty". W walce zginął jego dowódca por. Rajmund Świętochowski. W akcji odwetowej Polacy spalili słowacki budynek celny wraz z jego załogą²⁹.

Dywizja gen. Pulanicha prowadziła działania wojenne do 9 września. Po zajęciu Jaworzyna i Zakopanego przesunęła się ok. 30 km w kierunku Nowego Targu i Krościenka.

Druga dywizja "Škultéty" wraz z Grupą Szybką "Kalinčak" rozpoczęły działania 8 września jako oddziały drugiej linii, w walkach nie uczestniczyły. W planach miały uczestniczyć w uderzeniu na Nowy Sącz i Gorlice wspólnie z oddziałami niemieckimi, jednak na skutek zmiany sytuacji na froncie do wykorzystania tych jednostek nie doszło.

Trzecia dywizja "Rázus" do działań wojennych przystąpiła 8 września, kierując się na Jasło, Krosno i Sanok. W wyniku walk z oddziałami polskimi przeniknęła 60-90 km w głąb terenów Polski. W walkach uczestniczyło również słowackie lotnictwo, m.in. 17 września atakując walczący po stronie polskiej Legion Czechosłowacki³⁰.

Jednostki słowackie zostały wycofane z terenów polskich w połowie września 1939 r. Demobilizację zarządzono 23 września. Straty armii słowackiej wynosiły 18 zabitych, 46 rannych i 11 zaginionych³¹. Do niewoli trafiło ok. 1350 Polaków. Więcej niż połowa zabitych zginęła w starciach w okolicy Czeremchy i Ochotnicy między 2 a 5 września.

Najnowsze badania słowackich historyków weryfikują powszechną opinię o niechęci społeczeństwa słowackiego do udziału w walkach wojsk słowackich w 1939 r. Informacje o buntach żołnierzy i dezercjach, powszechne m.in. w prasie polskiej z września 1939 r., w rzeczywistości nie są prawdziwe³².

Sukces kampanii był dla Słowaków tym większy, że wbrew początkowym obawom była ona szybka i nie pociągnęła za sobą większych strat.

W dziennikach jednostek słowackich wielokrotnie wspominane są nadzwyczaj serdeczne powitania, jakie zgotowali Słowakom mieszkańcy dawnych wiosek słowackich na Spiszu. Równie entuzjastycznie witała armię słowacką ludność ukraińska³³.

W drugiej połowie września Hitler podziękował Tiso za pomoc armii słowackiej w wojnie z Polską. W odpowiedzi Tiso zadeklarował: "Führer nie zawiedzie się na narodzie słowackim".

Żołnierze słowaccy w marszu, wrzesień 1939 r.

Dla uczestników kampanii jego rząd ustanowił 11 września 1939 r. odznaczenie za męstwo "Słowacki Krzyż Wojskowy" i pamiątkowy medal "Jaworzyna-Orawa"³⁴. W Zakopanem odbyła się defilada zwycięstwa przed gen. Čatlošem. Słowacki głównodowodzący został odznaczony przez Hitlera Krzyżem Żelaznym. 4 października 1939 r. odbyła się w Gronowcach uroczystość, na której żołnierzom słowackim i niemieckim wręczono słowackie odznaczenia za udział w wojnie z Polską. W uroczystości słowacki minister Mach oświadczył: "Jesteśmy dumni, że przyjaźń słowacko-niemiecką mogliśmy przypieczętować walka i krwią Słowaków"³⁵.

Hitlerowskie Niemcy 21 listopada 1939 r. przekazały Słowacji nabytki terytorialne. Były to północne części Spisza i Orawy. Do Słowacji włączono 770 km2 (0,2% terytorium Polski) z 34 509 mieszkańcami.

W 90 lat po tych wydarzeniach Dušan Caplovic, wicepremier Słowacji, napisał: "Dzisiejsza Republika Słowacka nie jest prawnym ani historycznym następcą wojennego państwa słowackiego. Mimo to na miejscu będą wyrazy ubolewania nad smutnym faktem, że w tragicznym wrześniu 1939 r. słowaccy żołnierze weszli na terytorium Polski u boku nazistowskiej armii niemieckiej, stąd wielu obywatelom Polski zapisali się w pamięci jako jeden z agresorów... Niech wydarzenia lat 1938 i 1939 stanowią memento dla nas i dla przyszłych pokoleń. Pamiętajmy, że filarem Europy Środkowej był zawsze wzajemny szacunek, dialog i współpraca. Antagonizowanie poszczególnych państw środkowoeuropejskich, nastawianie się przeciwko sobie nie przyniosło żadnemu z nich spokoju i stabilności, wręcz przeciwnie - stały się łatwym kąskiem dla pobliskich potęg"³⁶.

Zniszczona przez Polaków strażnica słowacka

Przypisy:
¹ Jozef Tiso (1887-1947), słowacki ksiądz katolicki, polityk i lider Słowackiej Partii Ludowej. W latach 1939-1945 pełnił funkcję prezydenta Republiki Słowackiej.
² Słowacka Partia Ludowa (słow. Slovenská ľudová strana) - słowacka narodowo-katolicka partia polityczna, założona w 1906 r. w Austro-Węgrzech. Obok Słowackiej Partii Narodowej była wówczas jedyną organizacją polityczną działającą na rzecz ludności słowackiej w Cesarskiej i Królewskiej Monarchii, a później również w Czechosłowacji. W latach 1906-1925 nosiła nazwę Słowacka Partia Ludowa (Slovenská ľudová strana (SĽS); 1925-1938: Hlinkowa Słowacka Partia Ludowa - Hlinkova slovenská ľudová strana (HSĽS); 1938-1945: Hlinkowa Słowacka Partia Ludowa - Partia Słowackiej Jedności Narodowej - Hlinkova slovenská ľudová strana - Strana slovenskej národnej jednoty (HSĽS-SSNJ)). Po dobrowolnym połączeniu się z innymi partiami w listopadzie 1938 r. SĽS stała się dominującą organizacją w Słowacji. Przewodniczącym partii był od 1913 r. Andrej Hlinka, a po jego śmierci w 1938 r. Jozef Tiso. Organami prasowymi partii były: "Slovenské ľudové noviny" ("Słowacka gazeta ludowa", 1910-1930) i wydawnictwo "Slovák" ("Słowak", 1919-1945). Oddziałami paramilitarnymi SĽS była początkowo Rodobrana, a od 1938 r. Gwardia Hlinkowa. W kwietniu 1990 r. powołano do życia narodową Słowacką Partię Ludową, która w latach 1994-1995 występowała pod nazwą Slovenský ľudový blok.
³ Andrej Hlinka (1864-1938), słowacki ksiądz, publicysta, polityk o orientacji narodowo-katolickiej. Lider i współzałożyciel Słowackiej Partii Ludowej.
⁴ M. Gniazdowski, Obóz piłsudczykowsko-sanacyjny wobec słowackiego ruchu autonomistycznego, [w:] Stosunki polsko-słowackie w I połowie XX wieku, red. J. Głowińska, Wrocław 2006, s. 29.
⁵ Ibidem, s. 32. Ostatecznie do polskich działań nie doszło nav skutek wyboru Hlinki do parlamentu czechosłowackiego i jego amnestionowania przez władze czechosłowackie.
⁶ Karol Sidor (1901-1953) - polityk słowacki, redaktor naczelny pisma "Slovák", organizator paramilitarnej Gwardii Hlinki, w 1939 r. w wyniku niemieckich nacisków odsunięty od bieżącej polityki.
⁷ M. Gniazdowski, op. cit., s. 31; K. Sidor, Cestou po Polsku, Trnava 1927.
⁸ M. Gniazdowski, op. cit., s. 32.
⁹ Dla społeczeństwa słowackiego aneksja ta była szokiem. W tym samym czasie południowa część Słowacji została włączona do Węgier. Mimo że Węgry włączyły do swojego terytorium około 10 tys. km2, delimitacja granicy polskiej była jednym z powodów wzrostu nastawienia proniemieckiego. Jan Szembek, bliski współpracownik Józefa Becka z MSZ, podkreślał później "wielkoduszność" Polski, która wbrew nastrojom społecznym nie domagała się Spisza i Orawy, które przez wieki do Polski należały. M. Gniazdowski, op. cit., s. 37-41; E. Orlof, Relacje pomiędzy państwem polskim a państwem słowackim w okresie od 15 marca do 1 września 1939 r., [w:] Stosunki polsko-słowackie..., s. 48.
¹⁰ E. Orlof, op. cit., s. 50.
¹¹ Mieczysław Chałupczyński (1893-1945), polski dyplomata, w MSZ od 1918 r., w 1939 chargé d?affaires w Bratysławie.
¹² J. Kupliński, Udział armii słowackiej w agresji niemieckiej przeciwko Polsce we wrześniu 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny 1989, nr 4, s. 63-64.
¹³ E. Orlof, op. cit., s. 52; J. Kupliński, op. cit., s. 64; I. Petranský, Republika Słowacka 1939-1945 - próba charakterystyki, [w:] Stosunki polsko-słowackie..., s. 56.
¹⁴ J. Kupliński, op. cit., s. 64-65.
¹⁵ Alexander Mach (1902-1980) - słowacki działacz polityczny, członek Słowackiej Partii Ludowej, szef urzędu propagandy i minister spraw wewnętrznych Republiki Słowackiej.
¹⁶ Ferdinand Čatloš (1895-1972) - słowacki generał.
¹⁷ Anton Pulanich (1884-1962) - słowacki generał.
¹⁸ Ján Imro (1897-1990) - od 1944 słowacki generał.
¹⁹ Alexander Čunderlík (1878-1947) - słowacki generał.
²⁰ Augustín Malár (1894-1945) - słowacki oficer, od 1941 do 1942 r. dowódca słowackich wojsk ekspedycyjnych przeciwko ZSSR, od 1942 generał major.
²¹ R. Dalecki, Armia "Karpaty" w wojnie 1939 roku, Rzeszów 2009, s. 45, 436.
²² Wilhelm List (1880 - 1971) - niemiecki oficer, feldmarszałek.
²³ Erwin Engelbrecht (1891-1964) - generał niemiecki.
²⁴ J. Kupliński, op. cit., s. 71-72.
²⁵ Ibidem, s. 71; E. Orlof, op. cit., s. 53.
²⁶ J. Kupliński, op. cit., s. 72.
²⁷ R. Dalecki, op. cit., s. 45.
²⁸ Do Tylicza wjechał pluton słowackich samochodów pancernych, ostrzeliwując domy na rynku. Po otwarciu ognia przez pododdział 1. psp nieprzyjaciel wycofał się.
²⁹ R. Dalecki, op. cit., s. 53. Jego ciało Słowacy wydali 5 września.
³⁰ J. Kupliński, op. cit., s. 74-75.
³¹ M. Lacko, Żołnierz słowacki na ziemiach polskich w latach 1939 i 1941, [w:] Stosunki polsko-słowackie..., s. 83. Wg innych szacunków rannych zostało 71 Słowaków.
³² Ibidem.
³³ Ibidem, s. 85. Jeden z oficerów słowackich odnotował w dniu 11 września w Turzańsku k. Komańczy scenę przybycia miejscowej ludności słowackiej, która ze łzami w oczach i całując żołnierzy po rękach mówiła: "Wreszcie przyszliście, aby nas wyzwolić", "Długo na Was czekaliśmy".
³⁴ H. Batowski, Agonia pokoju i początek wojny. Sierpień-wrzesień 1939, Poznań 1984, s. 349.
³⁵ J. Kupliński, op. cit., s. 76-77.
³⁶ http://wyborcza.pl/1,75477,7083113,Slowacja_przeprasza_Polske_za_1939.html