Tak śmiało można nazwać gdańską Wyspę Spichrzów, której zabytkowa zabudowa została doszczętnie zniszczona w marcu 1945 roku i do tej pory tylko w niewielkiej części odtworzona. Dzięki temu Wyspa uniknęła losu innych zabytkowych terenów w Gdańsku, pospiesznie odbudowanych z wojennych zniszczeń, bez wyprzedzających te inwestycje badań archeologicznych.
Pierwsze badania wykopaliskowe na tym terenie obejmujące obszar około 5 000 m2 przeprowadziło Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w roku 1993 w związku z planami rekonstrukcji południowej pierzei ulicy Stągiewnej. Do chwili obecnej na Wyspie przebadano około 20 000 m2.
Bogata stratygrafia tego stanowiska osiągająca miąższość do ponad 5 metrów, doskonale zachowane relikty zabudowy wraz ze szczegółami konstrukcyjnymi, czytelne granice parcel pozwalające na odtwarzanie limitacji mierniczych, oraz liczne zabytki, w tym także wykonane z materiałów organicznych, czynią z tego miejsca prawdziwą skarbnicę dla archeologów.
Spichrzowe konstrukcje
Doskonale zachowane w bagnistym gruncie Wyspy Spichrzów pozostałości spichlerzy przyniosły wiele cennych informacji na temat sposobu ich budowania.
Wyróżniono cztery zasadnicze techniki wznoszenia budynków spichrzowych tj. konstrukcję ramową, szachulcową (konstrukcje szkieletowe z wypełnieniem glinianym lub ceglanym), szachulcowo-murowane z zastosowaniem szachulca w górnych kondygnacjach), oraz obiekty murowane ze ścianami układanymi z cegły.
W konstrukcji szachulcowej stosowano przy konstruowaniu szkieletu kombinację belek poziomych (rygli) oraz belek pionowych (słupów) wraz z elementami stabilizującymi – zastrzałami (konstrukcja szkieletowa) albo belek poziomych – podwalin i pionowych – słupów tworzących ramę (konstrukcja dranicowo-ramowa).
Zasadnicze różnice w konstrukcjach rysowały się w kwestii dalszego budowania ściany. W konstrukcji ramowej ściany wypełniano na drodze wsuwania w pazy podwalin, bądź wbijania obok nich pionowych dranic, zaś w konstrukcji szachulcowej wypełnisko ściany stanowiła kombinacja materiału drewniano-ceglanego lub plecionkowo-glinianego.
Dość często spotykanym typem budowli na wyspie była konstrukcja szachulcowo-murowana, gdzie w jednym budynku połączono dwie techniki budowlane. Partie fundamentowe oraz ściany parteru wznoszono w technice murowanej używając często kamieni na przemian z cegłą, zaś partie wyższych kondygnacji w technice szachulcowej.
Jak budować na bagnach?
Podmokły teren Wyspy Spichrzów nie sprzyjał wykonywaniu głębokich wykopów fundamentowych i wznoszeniu budynków na fundamentach murowanych, toteż budowniczowie spichlerzy stosowali fundament ramowy, rusztowy, rusztowy z palowaniem, ruszt bez palowania oraz ruszt stabilizujący całą budowlę. Sporadycznie stosowano fundament punktowy.
Fundament ramowy konstruowano układając pojedyncze, podwójne lub nawet potrójne belki na wbitych głęboko w ziemię palach. Dopiero na tych belkach murowano ławę fundamentową wykonaną z kamieni lub kamieni i cegieł, często wtórnie wykorzystując starszy materiał z rozebranych lub zniszczonych obiektów. Oparcie podwaliny na palach powodowało równomierne rozłożenie ciężaru ściany na całej podwalinie, co z kolei zapobiegało niekontrolowanemu osiadaniu budowli. Gęste i głębokie palowanie zapewniało osadzenie fundamentu na głębiej położonych warstwach stabilnych. Jest to najczęściej dotąd spotykany w budownictwie spichrzowym Wyspy rodzaj stabilizacji fundamentów
Fundament rusztowy układany z belek podwalinowych, na podkładkach spotykamy na Wyspie zarówno z palowaniem jak i bez niego. W przypadku palowania podkładki, na których układano belki spoczywają na palach.
Przy ruszcie bez palowania stosowano dwa kolejne układane poziomy podwalin: na belkach niższej podwaliny wstawiano poprzeczne podkładki lub króciaki, na których z kolei kładziono podwalinę wyższą. Dopiero na podwalinie wyższej zostaje położona kamienna ława fundamentowa.
Tylko w przypadku nielicznych obiektów odkryto ruszt stabilizujący całą budowlę, gdzie dwa rzędy belek podwalinowych spięte były legarami
Parcele i zabudowa
Najstarsze spichlerze wznoszono w konstrukcji ramowej i szkieletowej. Były to budynki dość duże, jednoprzestrzenne, podzielone wewnętrznie słupami na dwie lub trzy części. Posiadały kilka kondygnacji i osiągały długość nawet do 30 metrów. Budynki większe zazwyczaj miały bezpośredni dostęp do nabrzeża portowego lub głównego ciągu komunikacyjnego. Mniejsze budowano przy bocznych, wąskich ulicach poprzecznych.
Najstarsze spichrze w zabudowie szeregowej wznoszono w konstrukcji szkieletowej z wprowadzonym pomiędzy poszczególne kondygnacje belkowaniem stropów na przestrzał. Wysokość budowli dochodziła do 4 kondygnacji, nad którymi znajdował się wysoki dwuspadowy dach. Na przełomie XV i XVI stulecia zaczęto stawiać trwalsze spichlerze murowane, to jednak konstrukcję szkieletową, jako dużo prostszą i tańszą, stosowano do końca XIX wieku.
Na obszarze Wyspy Spichrzów, można wyróżnić trzy typy działek budowlanych i różne podziały bloków zabudowy.
Układ rzędowy – szereg budynków ustawionych obok siebie, gdzie każdy spichlerz zajmował całą powierzchnię parceli i był dostępny z obu szczytów tj. od frontu i zaplecza. Występują tu dwa rodzaje działek: działka długa i wąska (5 -7,5 m x 33-39 m) i rzadziej występująca większa (10 m x 36 m). Ten rodzaj zabudowy występował przy głównych ciągach komunikacyjnych. Jest to najstarszy typ zabudowy na obszarze Wyspy Spichrzów – wykształcił się już w pocz. XIV w.;
Układ pojedynczy – spichrze w tym układzie były zazwyczaj wolnostojące. Układ ten cechuje największa swoboda w budowie i różnorodność parcelacji. Wykształcił się on w XV w.
Układ blokowy charakterystyczny szczególnie dla północnej części Wyspy, w którym parcela dostępna jest tylko z jednej strony – od ulicy.
Występował on pomiędzy ul. Ciesielską i Basztową oraz na północ od niej. Parcele są w tym wypadku krótsze i szersze o średnich wymiarach: 10 -11 m x 20 - 22 m. Ten typ zabudowy wykształcił się w 2 poł. XIV w.
Spichrzowe skarby
Wykopaliska na Wyspie Spichrzów w Gdańsku, pozwoliły na prześledzenie niektórych zmian w topografii tego terenu, oraz rozwoju budownictwa spichrzowego, określenie zmian granic parcel, a ponadto zweryfikowanie utartej opinii o wyłącznie magazynowej funkcji tych budowli. Licznie znajdowane plakietki oraz dzwoneczki pielgrzymie świadczą, iż mogły one również pełnić funkcje noclegowisk dla grup pielgrzymów.
Badania przyniosły też w efekcie wiele innych interesujących zabytków, m.in. skarb brakteatów szwedzkich Magnusa Ericsona z poł. XIV wieku i inne monety datowane od XIV do XX wieku, bogaty zestaw obuwia i fragmentów ubiorów, ozdoby, pasy i ich okucia, liczne guzy, guziki i sprzączki, fajki, beczki oraz naczynia drewniane, ceramiczne, metalowe i szklane, elementy ozdobnej ślusarki, plomby towarowe, broń, narzędzia, a nawet tłoki pieczętne.
Kilkaset prób drewna poddanych analizom dendrochronologicznym dostarczyło licznych dat pozwalających nie tylko ustalić początki zabudowy Wyspy Spichrzów, ale także przebudowy i odbudowy poszczególnych obiektów, a nawet miejsca pochodzenia drewna. Tylko nieliczne daty uzyskane z najniżej odsłoniętych konstrukcji pochodzą z 2 połowy XIII wieku, zdecydowana większość odnosi się do początków wieku XIV.
W wielu miejscach Wyspy zarejestrowano zachowane fragmenty średniowiecznych traktów komunikacyjnych. Jednym z lepiej zachowanych była drewniana nawierzchnia ulicy datowana na poł. XIV – 1 poł. XV wieku, biegnąca od ul. Chmielnej do brzegu rzeki. Wspomniana ulica o szerokości 4 m, zachowała się w dwóch poziomach na długości około 13 m. Ulicy towarzyszyła pochylnia o długości ok. 16 m, służąca zapewne do wciągania na ląd łodzi.
Rzeźnicy i żeglarze
Historia Wyspy Spichrzów – serca jednego z najbardziej znaczących kompleksów portowych Europy w okresie od XIV do XVI wieku, jest ściśle związana z dziejami Głównego Miasta i rozwojem portu rzecznego na Motławie, którego początki w rejonie obecnej ul. Grodzkiej i Podwale Staromiejskie sięgają X wieku.
Począwszy od schyłku XIII i początku XIV wieku port przesunął się w górę rzeki, na wysokość Głównego Miasta, zajmując obydwa brzegi Starej Motławy, gdzie funkcjonował aż do schyłku II wojny, choć już w XIX wieku stracił na znaczeniu na rzecz, tzw. Nowego Portu, usytuowanego u ujścia Wisły.
Pierwsza pewna wzmianka o zagospodarowaniu Wyspy pochodzi z roku 1331, kiedy to rzeźnicy gdańscy otrzymali od komtura Albrechta von Ore zezwolenie na założenie rzeźni na parcelach przy ul. Chmielnej. Tradycja tego miejsca przetrwała w nazwie Ubój jednego ze spichlerzy. Niedługo później, bo w roku 1342 na mocy nadania Wielkiego Mistrza Ludolfa Königa, tereny te zostały przyłączone do Głównego Miasta. W tym czasie nie istniała jeszcze Nowa Motława. W jej miejscu znajdowały się wówczas bagna i zastoiska, rozdzielone traktem ulicy Stągiewnej i dalej biegnącej w stronę Żuław grobli.
W latach 1454-1456 w miejscu tych bagien przekopano fosę umacniając jednocześnie wschodni brzeg Wyspy palisadą. Dopiero w roku 1576 w czasie zatargu Gdańska z królem Stefanem Batorym w miejscu tej fosy wykopano koryto Nowej Motławy, poszerzane i pogłębiane w latach 1592-1600. Dawało to nie tylko zwiększenie obronności miasta i Wyspy od wschodu, ale także zwiększenie powierzchni akwenu portowego, usprawnienie ruchu statków wewnątrz portu i znaczne wydłużenie linii nabrzeży. Od tego momentu teren spichlerzy stał się wyspą w pełnym tego słowa znaczeniu.
Wyspowe zakamarki
Zachowane w dokumentach z różnych okresów nazwy miejsc i ulic na Wyspie Spichrzów są prawdziwą kopalnią wiadomości na temat zarówno jej topografii jak i położonych obok terenów, opisując nie tylko warunki naturalne, ale także rodzaje i zmiany zabudowy czy funkcje poszczególnych obszarów. I tak np. ulica Stągiewna w XIV wieku określana jako biegnąca do bagna, w XV wieku jest wymieniona jako prowadząca do Chmielników, czyli spichrzy gdzie przechowywano chmiel, a po wybudowaniu Zespołu Bramy Stągiewnej jako wiodąca do Stągwi. W niektórych źródłach określa się ją też jako długi szereg spichrzy usytuowanych po jej obu stronach. Ulica Basztowa w latach 1385-1410 nazwana jest jako leżąca obok Dworu Miejskiego, usytuowanego na północnym cyplu Wyspy, tj. kompleksu złożonego z Cieślarni, Popielnika i Smolarni pracujących na potrzeby stoczni. Ulica Spichrzowa najpierw określana jako poprzecznie biegnąca do bagna, jest też nazwana jako czwarta od Cieślarni, a w XVII wieku jako pierwsza wąska ulica. Ulica Chmielna biegnąca wzdłuż całej Wyspy Spichrzów, od obecnego Zielonego Mostu, gdzie wcześniej istniał Most Kogi, do cypla północnego była w XIV wieku określana jako droga, a do cypla południowego jako prowadząca ku łąkom, przy czym w wieku XV odcinek między Mostem Kogi i Mostem Krowim nosi nazwę droga brukowana. Na jej wysokości po zachodniej stronie Starej Motławy już w 1361 roku odnotowana jest ?asztownia, gdzie usytuowano warsztaty dla budowy i napraw okrętów. Następnie w wieku XVI jest wymieniana – w części południowej jako prowadząca do składów drewna, a w północnej jako długa ulica.
W początkach XVII wieku te same odcinki noszą nazwy za długim pomostem oraz ku starej Cieślarni, a u schyłku tego stulecia południowa część ulicy jest już nazywana Chmielną. W tym samym czasie jeden z odcinków tego traktu nosi też nazwę Waga Lnu.
W XIV wieku przy Bramie Kogi powstała Duża Waga Miejska, a przed rokiem 1364 u wylotu ul. Szerokiej wzniesiono pierwszy, jeszcze drewniany żuraw, największy dźwig portowy średniowiecznego Gdańska.
Jeszcze w średniowieczu pomiędzy Mostem Kogi i południowym krańcem Wyspy Spichrzów, na wschodnim brzegu Starej Motławy, zbudowano długi drewniany pomost służący do przeładunku towarów określany jako Długi (Po)Most (Pons Longus) lub Długie Pobrzeże, która to nazwa dopiero od 1643 roku występuje dla określenia pomostów portowych leżących po stronie Głównego Miasta.
Zarówno wzmianki historyczne jak i wyniki dotychczasowych badań wykopaliskowych dowodzą, że już w XIV wieku wykształcił się na Wyspie Spichrzów do dziś zachowany układ ulic, przy których wybudowano ok. 130 spichlerzy. W roku 1643 liczba spichlerzy na Wyspie wzrosła do 315 i stan ten utrzymywał się w przybliżeniu aż do początków XIX wieku.
“Beczka Śledzi“ i “Zwariowany Świat“
Aż do XIX wieku spichrze nie miały numerów lecz wyróżniające je nazwy, np: London und Liverpool, Coppenhagen, Angielski Herb, Francuski Herb, Holandia, Półksiężyc, Islandzki Lew, Lubeka, Toruń, Elbląg, Malbork, Stary Testament, Madonna, Wielka Jerozolima, Książę Oranu, Róg Żydowski, Biały Orzeł, Okręt Lubecki, Francuska Lilia, Trzy Gwiazdy, Herb Turecki, Zwariowany Świat, Beczka Śledzi, Herb Amsterdamu, Arka Noego, Mały Holender, Błękitny Lew, Sandacz, Tańczący Niedźwiedź, Biały Koń, Czarny Pies, Szara Gęś, Złoty Kowal, itp.
Nazwy te pojawiają się w źródłach począwszy od XV wieku. Początkowo nadawano je obiektom o wyróżniającym się położeniu np. Narożny, z czasem w nawiązaniu do wyglądu zewnętrznego budynku, kierunku kontaktów handlowych, zawodu, nazwiska czy przydomku właściciela, wreszcie już tylko jako znak identyfikacyjny – substytut dzisiejszego numeru.
Nazwa spichrza była przedstawiana w formie znaku graficznego, rzeźby lub płaskorzeźby, stanowiących godło obiektu umieszczone zazwyczaj nad głównym wjazdem. Czasami były to gmerki – znaki rodowe gdańskich kupców, którymi pieczętowali oni zarówno dokumenty jak i towary. W roku 1688 nazwy własne posiadały wszystkie 303 istniejące wówczas spichlerze. Nazwy te zmieniały się dość często przy zmianach właścicieli, których inwencja i poczucie humoru w tej materii są często godne podziwu.
Opłata za psy i tragarze zwłok
Na czas nocy, jako miejsce składowania cennych towarów, spichlerze były odcinane od lądu poprzez podniesienie zwodzonych mostów, które łączyły Wyspę Spichrzów ze stałym lądem począwszy od XVI wieku. Niezależnie od tego właściciele parcel uiszczali opłaty na utrzymanie straży. Tabele tych opłat przewidują użytkową pojemność spichlerzy w granicach od 100 do 1000 łasztów (1 łaszt zboża to nieco ponad 2 tony), tj. około 325 m3 do 3250 m3. Najwięcej, bo 6 groszy tygodniowo płacono w XVII wieku za dozór piwnic, gdzie przechowywano piwo, które jak z tego wynika było najbardziej narażonym na rabunek towarem.
Oprócz opłat za dozór właściciele spichrzy płacili także na utrzymanie tzw. psów spichrzowych, które nie cieszyły się najlepszą opinią. Po podniesieniu mostów puszczano je wolno pomiędzy spichrze, a ich dzikość i zażartość były tak powszechnie znane, że niewielu było chętnych do narażenia się na spotkanie z tymi bestiami.
Jednym z pokrzywdzonych przez brytany był magnat Tomasz Czapki, który zainspirował manifest szlachty przeciw gdańszczanom złożony w 1763 roku. Czytamy w nim, co następuje: Psy nawet zajadłe (…) w nocy między spichrze bez (…) pilności i dozoru puszczają, które częstokroć nie tylko w potrzebach swoich przechodzących ulicą ludzi, ale na statkach i tratwach spoczywających, na te statki i tratwy, czasem dla ścisłości blisko lądu i bulwaru stojące, wpadają, kaleczą, zażerają i pożerają flisów.
O towarach masowo przechowywanych na Wyspie i w ogóle przeładowywanych w nadmotławskim porcie w tym samym czasie świadczy m.in. wykaz lenn, czyli niższych stanowisk administracji portowej. Obejmuje on brakarzy lnu, chmielu, popiołu, dorszy, klepek, dziegciu, tranu, śledzi, mąki i skóry, mierników wapna, soli, węgla kamiennego, ryb i chmielu, kapitanów śledzi, korzeni, zboża, popiołu, soli, lnu, masła, cegły i żelaza, pakierów mąki, płótna, śledzi i lnu oraz co ciekawe osobno wymienioną grupę tragarzy wina i … zwłok ?!
Pożary i powodzie
W maju 1424 miał miejsce pożar spichlerzy, który w “Kronice Oliwskiej“ został określony jako największy od czasów powstania Gdańska. Jednakże korzystna koniunktura na rynkach Europy przyczyniła się nie tylko do odbudowy zniszczeń, ale także do dalszej zabudowy Wyspy nowymi magazynami, których w początkach XVI wieku odnotowano około 340. W obawie przed pożarami wprowadzono zakaz używania otwartego ognia a także stosowania słomianych pokryć dachów i drewnianych ścian.
Mimo to w roku 1494 spłonął Stary Popielnik i Smolarnia, a także pięć spichrzy wyładowanych towarami przeznaczonymi na eksport do Anglii m.in. len, wosk, chmiel, słonina, cebula, skóry, futra oraz inne drogie towary. Ogień zaprószony przez rzeźnika Hansa Briegera zabrał też życie 40 osób. Po tym pożarze nowy Dwór Smolny zbudowano w południowej części Wyspy na wprost ?asztowni oddzielając go od reszty zabudowy fosą, a Dwór Popielny tuż obok.
W roku 1515 kolejny pożar na Wyspie wzniecił ścigany przez prawo Szymon Materna, pomiędzy ulicą Zarzewie i Jaglaną, a z trzech kwartałów zabudowy ocalało jedynie pięć spichrzy.
Jednak największa katastrofa zdarzyła się w maju 1536 roku, kiedy to spłonęło blisko 300 spichlerzy. Dla odmiany w roku 1540 znaczna część Wyspy znalazła się pod wodą w wyniku powodzi. Jednakże już w roku 1553 źródła informują o 193 spichlerzach na Wyspie, z których 35 posiadało własne nazwy pozwalające na ich jednoznaczną identyfikację.
W maju 1807 roku po uwolnieniu Gdańska spod okupacji pruskiej przez wojska napoleońskie zwycięzcy zarekwirowali 29 spichrzy na koszary i dalsze 56 na lazarety, warsztaty i magazyny armii. ?amiąc zakazy i paląc liczne ogniska beztroscy żołnierze francuscy doprowadzili do pożaru, który strawił największy spichlerz o nazwie Wielbłąd.
W październiku 1813 roku Gdańsk zaatakowały wojska rosyjskie a zmasowany ostrzał artylerii rosyjskiej w dniu 1 listopada zburzył 193 spichlerze. Wielu żołnierzy francuskich znalazło śmierć w płomieniach, zaś zapasy francuskiej armii uległy całkowitemu zniszczeniu. Kilka miesięcy wcześniej, w lutym zator lodowy na Wiśle spowodował spiętrzenie wód Motławy, która zalała całą Wyspę Spichrzów.
W roku 1815 liczba spichlerzy wynosiła 176 z tego 68 nowo zbudowanych i 108 ocalałych z wojennej pożogi. Nigdy już jednak ich liczba nie zbliżyła się nawet do stanu sprzed 1813 roku. W 1849 roku pożar zniszczył kolejne 11 spichlerzy położonych w rejonie Zielonej Bramy a także samą bramę.
Zmierzch dawnej świetności
Pomimo narastającej konkurencyjności Nowego Portu jeszcze w 2 połowie XIX wieku próbowano przedłużyć żywot portu przy Zielonej Bramie. W roku 1852 zbudowano na południowym krańcu Wyspy pierwszy w Gdańsku dworzec kolejowy a w latach następnych rozbudowano i wzmocniono nabrzeża, oraz poszerzono koryto Starej Motławy obok wyspy Ołowianki. Przeprowadzono też linię kolejową wzdłuż ulicy Chmielnej, aż do cypla północnego.
Obecność dworca zwiększyła atrakcyjność inwestycyjną Wyspy w wyniku czego w jego pobliżu wzniesiono fabrykę cukru i magazyny fabryki oleju, a na wschód od dworca miejską gazownię.
Jednak mimo wszystkich działań modernizujących port i usprawniających jego pracę, począwszy od drugiej połowy XIX wieku obserwujemy zasadniczą zmianę w zagospodarowaniu tego terenu i funkcji znajdujących się tutaj obiektów. Przełomową datą był rok 1863, kiedy to zaprzestano podnoszenia mostów dzielących spichrze od lądu. Zdarzenie to ma symboliczny wręcz wydźwięk, zamyka bowiem w dziejach Wyspy Spichrzów epokę spichlerzy i składów na rzecz kantorów i sklepów, zakładów przemysłowych i usługowych, biur i domów mieszkalnych.
W początkach XX wieku na 100 obecnych tu jeszcze spichlerzy istniały już 84 kamienice mieszkalnye. W roku 1942 55% powierzchni Wyspy zajmowały place składowe, 19% zakłady przemysłowe, 22% budownictwo mieszkalne i 4% biura, banki oraz urzędy.
Kres istnienia tego unikatowego w skali światowej zespołu portowo – spichrzowego położyła II wojna światowa, a jedynym ocalałym obiektem był wówczas spichlerz Wisłoujście alias Błękitny Lew, przy ul. Chmielnej 53, należący obecnie do Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, gdzie powstaje Centrum Edukacji Archeologicznej.
http://www.archeologia.com.pl/
Źródło:
onet.pl
