Ustalenia w sprawie stosowania jednolitych sygnatur na mapach topograficznych i geometrycznych, planach i szkicach na podstawie uchwały Centralnego Dyrektorium Pomiarów w Państwie Pruskim z 20 grudnia 1879 z uwzględnieniem poprawek wprowadzonych uchwałami z 16 grudnia 1882 roku i 12 grudnia 1884 roku.

 

Wydanie drugie Berlin 1885

 

Wprowadzenie

Truizmem będzie stwierdzenie, że mapa jest systemem znaków. Celem tego systemu jest przedstawienie treści mapy w taki sposób, by stanowiła ona jednolitą całość, a przy tym każdy z przedstawianych przez nią tematów był jasny i czytelny¹. Odwzorowując rzeczywistość kartograf posługuje się zatem pewnego rodzaju kodem. Dlatego też rysunek mapy sam w sobie nie znaczy jeszcze nic, o ile nie zawiera legendy objaśniającej dany problem². Legendę powinna charakteryzować kompletność, czyli wymóg objaśniania wszystkich znajdujących się na mapie oznaczeń, poprawność, na którą składają się przede wszystkim dwa aspekty: powtarzalność znaków dotyczących tego samego zjawiska oraz właściwa wielkość ozaczeń, ale też rzeczowe i poprawne wyjaśnianie oznaczeń, wreszcie celowość, przejrzystość i zrozumiałość oraz czytelność i piekno³.

Sposób przedstawienia licznych elementów kodujących informacje, w taki sposob, by sprawiały wrażenie zwartej całości, pomyślanej tak, by odpowiadać określonemu celowi, musi wychodzić z założeń których horyzont ogranicza z jednej strony matematyka, z drugiej zaś sztuka⁴. Początkowo używane dość dowolnie, umowne znaki na mapach z czasem ulegały coraz większemu ujednoliceniu⁵. Ich standaryzacja wiązała się z rozwojem i centralizacją prac kartograficznych w poszczególnych państwach.

W nowożytnej Europie wpływ na rozwój pomiarów geograficznych miały rozmaite cznniki. Należały do nich stopień rozwoju naukowo – technicznego kraju, zainteresowanie tą problematyką elit, szczególnie rodziny panujacej, a także zakres wykorzystywania map przez administrację. Od końca osiemnastego wieku tak w Prusach, jak i innych krajach europejskich, to głównie potrzeby armii wymuszały prace nad nowymi zdjęciami kartograficznymi kraju⁶. Jako drugi z czynników wymienić należy wyorzystywanie map przez biurokrację. Dlatego też piewsze próby pomiarów geodezyjnych, mających być podstawą dla sporządzenia dokładnych map kraju podjęto już w II połowie XVIII w. Przełom XVIII i XIX w. to czas, kiedy inicjatywę w zakesie prac kartograficznych, z rąk wybitnych jednostek przejęły wyspecjalizowane instytytucje, które były w stanie podołać nakładom pracy związanym z budową sieci trygonometrycznych i prowadzonymi na ich podstawie pomiarami. Odpowiednia komórka wojskowa armii pruskiej, skupiająca inżynierów i kartografow została powołana do życia już w 1790 r.⁷ W 1805r. powołano do życia Królewskie Pruskie Biuro Statystyczne (Königlich Preußische Statistische Bureau), któremu podporządkowano także zagadnienia trygonometrycznych pomiarów kraju⁸. Była to instytucja cywilna, ale ze względu na brak specjalistów, posłlkowała się ona również wojskowymi fachowcami. Właśnie we współpracy z Biurem swe prace nad mapą Brandenburgii i Pomorza rozpoczął kapitan artylerii Textor. Jednak pruska armia podejmowała inicjatywy pomiarowe również bez konsultacji z Biurem Statystycznym. Już w latach 1805-1814 generał Müffling zaczął przygotowywać mapę topograficzną zachodnich prowincji Prus. Reformy ustroju Królestwa Pruskiego, które nastąpiły w drugiej dekadzie XIXw. nie ominęły również instytucji zajmujacych się kartografią. Ze względu na słabość Biura Statystycznego, które i tak posiłkowało się wojskowymi, w wykonywaniu swych obowiązków w zakresie pomiarów kraju, zadania te przekazano armii. Powstałe w 1814r. Ministerstwo Wojny zostało podzielone na dwa departamenty. Pierwszy z nich zajmował się sprawami czysto wojskowymi. Do kompetencji drugiego (Generalstab), należały natomiast wszelkie inne sprawy związane z funkcjonowaniem armii, jak szkolenie żołnierzy, czy własnie przygotowywanie map i planów. Na czele Wydziału Pomiarowego Sztabu Generalnego (Aufnahmeabteilung des Generalstabs), stanął wspomniany już generał Müffling. Na wydział ten składały się dwa biura: Astronomiczno-trygonometryczne (Astronomisch-trigonometrisches Bureau) oraz Pomiarów i Znaków (Aufnahme- und Zeichenbureau), którego kierownictwo objął Carl v. Decker. On to właśnie podjął pierwszą próbę standaryzacji metod pomiarów kartograficznych i oznaczeń stosowanych na mapach. W efekcie prac wydał dwie ksiażki, z ktorych jedna stała się oficjalnym podręcznikiem metodyki prac kartograficznych prowadzonych przez pruską armię po 1816r. (tzw. Erste Landesaufnahme), druga zaś wzornikiem dla sygnatur na owych mapach stosowanych⁹. W 1821r. ukazała się opracowana przez gen. Müfflinga „Instrukcja dla prac topograficznych prowadzonych przez Królewski Pruski Sztab Generalny“ (Instruction für die topographischen Arbeiten des Königlich Preußischen Generalstabes) która oficjalnie podsumowała obie prace¹⁰. O skali podjętych prac świadczy fakt, że od 1820 do 1876r. Przy pomiarach zatrudnionych było 650 odpowiednio wykształconych oficerów, którzy wyrysowali ponad 2900 arkuszy map.

 

Znaki kartograficzne według Deckera

W latach pięćdziesiatych XIX w. zaszła potrzeba aktualizacji opracowanej przed ponad trzydziestu przez Müfflinga instrukcji. Stąd właśnie w opublikowanej w 1856r. książce „Entwurf zur Fertigung einer guten Karte von den östlichen Provinzen des Preußischen Staates“ generał Baeyer postulował przede wszystkim opracowanie jednolitej mapy dla celów tak wojskowych jak i topograficznych w skali 1: 5000, która uczyniłaby zbędnymi dalsze pomiary. Kolejnym postulatem było stworzenie centralnego urzędu dla pomiarów kraju, wreszcie polepszenie kształcenia geodetów oraz upowszchnienie pomiarów za pomocą nowinki jaka był wowczas teodolit. Niestety, głównie ze względów finansowych, postulaty te nie zostały spełnione. Pewne zmiany w zakresie organizacji instytucji nastąpiły dopiero kilka lat później. Z Wydziału Trygonometrycznego Sztabu Generalnego utworzono w 1865r. osobne Biuro Triangulacji Kraju (Büro der Landestriangulation), które miało między innymi przygotowac pomiary wschodnich prowincji Prus. Dwa lata później uruchomiono w Berlinie, jako instytut naukowy ministerstwa kultury, Centralne Biuro Srodkowoeuropejskich Pomiarów Stopni (Zentralbüro der Mitteleuropäischen Gradmessung), na którego czele postawiono generała Baeyera. W ten sposób zrealizowal on jeden ze swych postulatow: powołanie niezależnej od armii instytucji zajmującej się pomiarami. Właśnie na polecenie Centralnego Biura Pomiarów, Biuro Triangulacji rozpoczęło pomiary niwelacyjne Prus.

Kolejne zmiany w strukturze insytucji zamujących się tworzeniem map zaszły w 1870r. Wówczas, z inicjatywy Helmuta Moltkego zostało powołane do życia Centralne Dyrektorium Pomiarów Państwa Pruskiego (Central-Direktorium der Vermessungen im Preußischen Staate), które miało koordynować wszystie geodezyjne sprawy technicznopomiarowe w Państwie Pruskim. Moltkemu też powierzono kierownictwo tej instytucji.

Przwodniczący Centralnego Dyrektorium marszałek Helmut von Moltke

Kiedy w tym samym roku dokonało się zjednoczenie Niemiec pod berłem Hohenzollernów, pruskie instytyucje kartograficzne stanęły przed nowymi wyzwaniami, jak, między innymi, zaprowadznie systemu metrycznego (1872 r.). Spowodowało to kolejną zmianę: w 1875 r. powstały Królewskie Pruskie Pomiary Krajowe (Königlich Preußische Landesaufnahme), które miały łączyć pod wspólnym kierownictwem wszystkie gałęzie działności związane z pomiarami i kartowaniem, prowadzne przez Sztab Generalny. Insytytucja ta początkowo była tworzona przez trzy wydziały: Trygonometryczny, Topograficzny, Kartograficzny oraz, od 1912r., wydział Fotogrametryczny.

To właśnie ta instytucja przeprowadziła w latach 1877-1915 tzw. trzeci pomiar kraju (Dritte Landesaufnahme, Neuaufnahme). Dzięki wykorzystaniu najnowocześniejszych wówczas technologii pozostaje on aktualny do dziś, stanowiąc podstawę także dla wspołcześnie kreślonych map topograficznych w skali 1: 25 000.

Ustalenia w sprawie stosowania jednolitych sygnatur… powstały właśnie w okresie przeprowadzania ostatniego pomiaru, mając służyć ujednoliceniu sygnatur stosowanych na szkicach i mapach. Nie wyczerpują one zestawu znaków wykorzystywanych przez niemieckich kartografow w ogóle, stanowią jednak pamiątkę pruskiej myśli kartoficznej II połowy XIXw. W założeniu wydawców mają one służyć pomocą osobom korzystającym z map opracowanych w końcu dziewiętnastego wieku, będąc kluczem do czytania map powstałych w tym okresie. Od tego czasu zmieniły się bowiem sposoby ukazywania niektórych zjawisk, inne zaś sygnatury, tak jak i zjawiska, które miały oddawać, zanikły. Ze względu na charakter wydawnictwa ograniczono się do publikacji tłumaczenia Ustaleń, jednak, tam gdzie wydawało się to celowe, pozostawiono również oryginalne określenia. Integralną częścią tekstu są tablice, zawierające zestawienie barwnych znaków kartograficznych.

Ustalenia w sprawie stosowania jednolitych sygnatur na mapach topograficznych i geometrycznych, planach i szkicach na podstawie uchwały Centralnego Dyrektorium Pomiarów w Państwie Pruskim z 20 grudnia 1879 z uwzględnieniem poprawek wprowadzonych uchwałami z 16 grudnia 1882 roku i 12 grudnia 1884 roku

§ 1

Oznaczone w niniejszych ustaleniach sygnatury mają zastosowanie na wszystkich mapach, planach, szkicach itd., które będą przygotowywane na koszt, zlecenie lub pod kierownictwem państwowych urzędów, celem ogólnego topograficznego odwzorowania terenu albo szczegółowego odwzorowania nieruchomości.

Każda gałąź administracji państwowej powinna ponadto posiadać, oprócz niniejszych ogólnych sygnatur do oznaczania powstających na ich zlecenie map i wykresów pomiarowych, także specjalne sygnatury, wprowadzane stosownie do funkcji mapy.

A. Mapy przeglądowe (główne)
§ 2

Oznaczanie map przeglądowych (głównych) odbywa się według wzorców, opracowanych w przepisach dla prac topograficznych Królewskich Pruskich Pomiarów Krajowych¹¹.

Na wszystkich mapach morskich stosuje się międzynarodowe znaki, oznaczenia i skróty.

B. Mapy Specjalne
§ 3

1. Odwzorowanie istniejących w terenie linii w projekcji horyzontalnej (zob. tabl. 1.)

Dla oznaczenia na mapach specjalnych granic i innych linii znajdujących się w terenie, odwzorowanych w projekcji horyzontalnej, obowiązują, z uwzględnieniem tablicy pierwszej (w załączniku), następujące ogólne reguły:
1.Granice własnościowe, upraw lub inne linie mają być oznaczane kolorem czarnym. Linie, które oznaczają cieki wodne, kanały itd., mają być oznaczane kolorem niebieskim.
2O ile zajdzie potrzeba, obok dotychczasowego stanu działki powinno się odwzorować zmiany, powstałe w wyniku przesunięcia granic, podziałów lub łączenia parcel, budowy dróg, ulic, szos, tras kolejowych, kanałów itp. Przy wyróżnieniu na mapie owego nowego stanu, aktualizacje linii granicznych, lub podobnych, oznacza się kolorem czerwonym (Karmin).
3Warstwice oznacza się kolorem brązowym (sepia). Nanosi się je w grupach po 5 poziomów, przy tym każdą piątą oznacza się linią grubszą, niż leżące pomiędzy nimi cztery linie. (zob. § 19, nr 2)
4.Granice klas bonitacyjnych, które nie pokrywają się z innymi oznaczonymi na mapie granicami, mają być oznaczone cienką zieloną linią.
5.Przy kreśleniu wszystkich linii granicznych, tak prostych jak i krzywych, czy to kopiując je, czy to ewentualnie kartując, nie powinno się kolorować znaków granicznych zaznaczanych igłą bądź końcówką cyrkla, znajdujących się tak w wierzchołkach kątów jak i zakrzywieniach linii.

§ 4
2. Barwne pasy
1.Na oznaczenie granic państwowych, powiatowych, rozgraniczeń, jak granic gmin i samodzielnych obszarów dworskich będą używane linie (zob. § 3) z zielonym pasem, a w tym:
a)gdy granica nie jest sporna - z pasem ciągłym
b)gdy granica jest sporna - z pasem przerywanym.
2.Gdy mapa składa się z wielu arkuszy, których wzajemne granice są utworzone przez granice parcel, wówczas granica arkusza, gdyby miała być kolorowa, będzie oznaczona fioletowym (Magneta) pasem.
3.Granice poszczególnych łanów i parcel będą oznaczane szerszym, a granice własnościowe węższym żółtym pasem.
Gdy powierzchnia mapy jest kolorowana (§§ 5 i 6), wówczas granicom łanów i granicom własnościowym, będzie towarzyszył pas w kolorze podłoża ale w ciemniejszej tonacji.
4.Nowopowstałe granice własnościowe mają być oznaczane, w odróżnieniu od już istniejących, pasem czerwonym (Karmin) (zob. § 3, No. 2).

§ 5
3. Barwy dla oznaczania sposobu wykorzystania gruntów
Sposoby wykorzystywania gruntu i ziem (rodzaje upraw), w przypadku kolorowania odpowiadających im fragmentów mapy, mają być oddawane według wzorca tablicy nr 2, za pomocą niżej wskazanych kolorów:
1.Szosy, koleje i inne drogi itd. brązowe
2.Akweny, rzeki strumienie itd. jasnoniebieskim
3.Powierzchnie budynków, a w tym:
a)budynki publiczne : ciemnoczerwonym (Karmin)
b)budynki mieszkalne: jasnoczerwonym (Karmin)
c)inne budynki : brązowe (Sepia)
4.podwórza (dziedzińce): ciemnoszary (chiński tusz)
5.miejsca pochowków: ciemnozielonym¹² (z czarnymi krzyżykami)
6.rola uprawna: zielonobrązowa
7.ogrody (warzywniaki, sady, winnice itd.): ciemnozielone
8.łąki: zielonożółte
9.pastwiska (Hütung, Viehweide) i wrzosowiska (Heide): szarozielony
10.wrzosowiska (Haiden) (kiedy mają być odróżnione od pastwisk): pomarańczowożółty
11.bagna: niebieskozielone z niebieskimi paskami
12.torfiarnie: niebieskozielone z zaznaczonymi brązowym kolorem (Sepia) sygnaturami torfiarni
13.wyręby: jasnoszarym (chiński tusz)
14.łachy piaszczyste i wydmy itd.: żółte
15.żwir: żółty z ciemnożółtymi punktami
16.kamieniołomy, kopalnie gliny, marglu, piasku, żwirownie i podobne kopalnie: żółty z czerwonymi punktami (poniżej należy umieścić opis ze szczegółowym określeniem charakteru wydobycia).

§ 6
Wymienione w paragrafie piątym ustalenia dotyczące kolorów, mają zastosowanie również w przypadku, gdy na mapie zamiast kolorowych powierzchni występuje tylko kolorowanie konturów lub szrafowanie (przykładowo: tak, jak to się czyni w przypadku budynków).

Powierzchnie skarpowane, jak nasypy i wąwozy kolejowe, drogowe, szosowe, groble i tamy, kanały, itp., niezależnie czy podany w paragrafie 5 koloryt jest zastosowany czy nie, będą cieniowane czarnym tuszem na niebieskozielonym podkładzie. Regułą ma być, że wyżej leżące krawędzie skarpy będą oznaczone ciemniejszym, zaś niżej leżące jaśniejszym kolorem farby.

§ 7
4. Oznaczenia wykorzystania gruntów rysowane piórkiem
Do oznaczenia sposobów wykorzystywania gruntu za pomocą rysunku piórkiem, służą sygnatury opracowane dla map przeglądowych (§ 2), niezależnie, czy w ten sposób rysowana jest cała powierzchnia mapy czy też w pojedyńcze fragmenty.

Sygnatury te mogą być stosowane samodzielnie lub równocześnie z oznaczeniem kolorowym (§§5 i 6).

§ 8

5. Normalne oznaczenia sposobu wykorzystania gruntu

Jeżeli rozmaite sposoby wykorzystania ziemi i roli (rodzaje upraw) będą oznaczane pisemnie, mogą być wówczas stosowane następujące ogólne, sporządzone łacińskim pismem, oznaczenia:

1. dla dziedzińców (Hofräume)	Hf
2.dla roli (Ackerland)	A
3.dla ogródków przydomowych (Hausgärten)	Hg
4. dla winnic (Weingärten)	WG
5.dla innych ogrodów (Gärten)	G
6.dla łąk (Wiesen)	W
7.dla pastwisk i wrzosowisk (Weiden, Viehweiden, Haiden)	V
8. dla wyrębów (Holzungen)	H
9. dla akwenów (Wasserstücke)	Wa
10. dla nieużytków (Oedland)	O
11. dla odłogów (Unland)	U

§ 9
6.Obiekty topograficzne
(zob. tabl. 3)
Oznaczanie obiektów topograficznych odbywa się zawsze czarnym tuszem, według wzorów umieszczonych na tablicy 3.

§ 10
7.Znaki graniczne
Sposoby oznaczenia znaków granicznych ilustruje tablica 4
Użycie tych oznaczeń ukazuje tablica 5.
Sygnatury, opisane tu dla szkiców, mają również zastosowanie przy prowadzeniu ksiąg polowych, notatników pomiarowych (Messungmanuale), szkiców pomiarowych itd. w których równocześnie będą zapisywane wyniki pomiarów (Messungzahlen) itd.; na mapach właściwych mają być stosowane przede wszystkim sygnatury oznaczone „dla map”. Jednak, jeżeli okaże się to celowe, na właściwych mapach mogą być używane również sygnatury oznaczone „dla szkiców” .

Znaki graniczne mają być zawsze oznaczane czarną farbą. Jeżeli będzie konieczne odróżnienie nowoustalonych bądź nowozałożonych znaków granicznych od dawniej istniejących, to te pierwsze należy oznaczać w kolorze czerwonym (Karmin).

§ 11

Wszystkie sygnatury oznaczone „dla map”, oddające żywopłoty, płoty, wały ziemne, rowy, miedze, mury itp. mają być regularnie rysowane jeden raz, po środku długości odcinka granicy, przy tym by nie budziło wątpliwości, po której stronie linii granicznej znajduje się ów obiekt, znak ma zostać umieszczony po tej samej stronie co obiekt, lub – jeżeli granica biegnie jego środkiem, sygnatura ma zostać również wrysowana w linię.

Jako pojedynczy odcinek granicy rozumie się zawsze każdą część linii granicznej, która, niezależnie czy prosta czy zakrzywiona, leży między dwoma punktami w których spotykają się trzy linie graniczne, tzn. w którym jedna strona linii granicznej styka się z inną linią graniczną.

Jeżeli znaki graniczne zmieniają się na długości odcinka granicy, to znaczy żywopłot, płot, wał, rów, miedza, lub mur przechodzą na drugą stronę linii granicznej, lub jeśli jeden znak graniczny zostaje zastąpiony przez inny, to punkt, w którym dochodzi do zmiany (punkt rozgraniczenia), będzie oznaczany krótką poprzeczną kreską.

§ 12
8.Znaki dla punktów pomiarowych, linii pomiarowych i oznaczenia poszczególnych pomiarów
(zob. tablica 6)
1.Oznaczenia dla punktów pomiarowych i linii pomiarowych są zestawione w tabeli 6.
2.Punkty trygonometryczne i poligonowe, oraz poszczególne punkty sieci linii pomiarowych, dla których, jak i dla poprzednich, zostały wyliczone koordynaty, otrzymują numery oznaczane cyframi arabskimi. Osobno będą numerowane punkty trygonometryczne, punkty poligonalne i inne tego rodzaju punkty sieci linii pomiarowych, dla których zostały wyliczone koordynaty. Punkty trygonometryczne wyższego rzędu będą ponadto oznaczane nazwą obiektu lub miejsca.
3.Punkty trygonometryczne określone przez Pomiary Krajowe (Landesufnahme) lub Instytut Geodezyjny, będą wraz ze swoimi nazwami itd., których wykazy prowadzą pomiary krajowe, oznaczane na mapach i szkicach kolorem niebieskim (Kobalt i Ultramaryna).
4.Przy nowych kartowaniach wyżej wymienione punkty trygonometryczne i poligonowe oraz wszystkie inne punkty i linie pomiarowe mają być wrysowane według wiodącej linii sieci kwadratów, o boku jednego decymetra. Sieć ta służy do temu, aby po wyliczeniu koordynatów punktów trygonometrycznych i poligonowych, nanieść je na mapę. Później należy wpisać numery i nazwy punktów trygonometrycznych i poligonowych, jeżeli będzie to celowe również na w pełni oznaczonym szkicu pomiarowym. Mają być one oznaczone kolorem czerwonym.
Numery punktów trygonometrycznych będą zdwojone, punktów poligonowych podkreślone prostą czerwoną linią.
5.W księgach polowych (notatnikach pomiarowych) może być stosowane oznaczanie w kolorze czarnym.
6.W przypadku kiedy zachodzi konieczność odróżnienia starych od nowych, lub różnych rodzajów, znaków pomiarowych, mogą być stosowane różne kolory.

§ 13 1.W szkicach pomiarowych i księgach polowych, strony poligonów i linie pomiarowe będą oznaczane na całej długości według odpowiednich sygnatur.
2.Na mapach wystarczy, by trójkąty i strony poligonu jak i linie pomiarowe – bez wymierzonych od nich (jako odciętych) prostokątnych rzędnych (Abstande)- oznaczać na ich początkach, końcach skrzyżowaniach ew. punktach wspólnych do oddalenia co 5-10 mm.
3.Punkty wspólne na mapach można oznaczać liniami ze specjalnymi okręgami.
4.Linie sieci kwadratów, której punkty przecięć, podobnie jak punkty poligonu, mogą być oznaczane okręgami mimo że nie należą do właściwych oznaczeń mapy, mają być w pełni rozrysowane. Wewnątrz oznaczenia, dopuszczalne jest jednak zagęszczenie ich rysunku by odległości między punktami przecięcia wynosiła 10-15 mm.
Linie sieci kwadratów będące oznaczeniem punktów zerowych koordynantów, kierunku osi odciętych i wskazaniem odległości każdej linii od punktu zerowego, mają być rysowane zawsze w kolorze czerwonym (Karmin) (§ 12).

§ 14.
Kierunek północny, rzeczywisty południk, jest oznaczany znakiem strzały.
Jeżeli sieć kwadratów, wspomniana w § 12 pod nr 4, znajduje się na mapie i jest zorientowana według głównych kierunków geograficznych, wówczas oznaczenie północy następuje przez narysowanie grotu na właściwej stronie tej sieci.
Jeżeli jest wskazywany biegun magnetyczny, to oznacza się go podpisem „Magnetischer Norden”.

§ 15
Jako oznaczenie współprzynależności obiektów, oddawanych przez różne figury kartograficzne (Kartenfiguren), według danych własnościowych, stanu parcel lub będącej efektem innych stosunków służą – o ile nie były dotąd wykorzystywane w inny sposób – małe haczyki w następujących konfiguracjach:

§ 16.
Stałe punkty precyzyjnej niwelacji Pomiarów Krajowych, na planach sytuacyjnych, mają być oznaczane kolorem niebieskim (kobalt lub ultramaryna) z podanym obok numerem, który znajduje się na bolcach, służących do znakowania tych punktów w terenie.
Do oznaczania innych stałych punktów niwelacyjnych służy cynober.
Równocześnie stacje niwelacyjne będą oznaczane na planach sytuacyjnych małymi cynobrowymi okręgami, zaś punkty kilometrowe podwójnymi okręgami.
Linie niwelacyjne będą oznaczane grubą, ciągłą cynobrową linią. W ten sam sposób ma być oznaczane położenie profili poprzecznych, jeżeli będą one uwzględnione na planie, (zob. tab. 6), chyba, że nie byłyby one zdjęte prostopadle do linii głównej lub byłyby z innej podstawy.

§16
9.Oznaczenia miar
1.Gdy zachodzi konieczność stosowania skrótów nazw miar, mają być stosowane oznaczenia:

A. Miary długości
Kilometr	Km
Metr	M
Centymetr	Cm
Milimetr	Mm
B. Miary powierzchni
Kilometr kwadratowy	Qkm
Hektar	Ha
Ar	A
Metr kwadratowy	Qm
Centymetr kwadratowy	Qcm
Milimetr kwadratowy	Qmm
C. Masy objętości
Metr sześcienny (kubikowy)	Cbm
Hektolitr	Hl
Litr	L
Centymetr sześcienny	Ccm
Milimetr sześcienny	Cmm

2.

Skrótów nie będą zamykały kropki.
Litery skrótów będą umieszczane będą na końcu pełnego zapisu liczby, a nie zamiast przecinka, na przykład: 5,37 m, nie zaś: 5 m 37, czy: 5 m 37cm.
Do oddzielania ułamka dziesiętnego służyć ma przecinek, nie kropka. Przecinek nie powinien być przy tym stosowany przy całkowitych liczbach miar, szczególnie do dzielenia liczb wielocyfrowych. Te należy uporządkować w grupy trójcyfrowe, rozdzielone światłem (spacją).
Przy występujących na mapach, w szkicach pomiarowych, księgach polowych, itd. miarach długości można opuszczać zupełnie oznaczenia miar, a wówczas całe liczby będą traktowane jako metry, zaś decymetry czy centymetry będą zapisywane jako przecinki dziesiętne, tak, że przykładowo można pisać 27,3 lub 9,05 zamiast 27,3m lub 9,05m. Przy zastosowaniu tego rodzaju zapisu, przy cyfrach oznaczających pełne metry, brak ułamka należy zaznaczyć przez postawienie jednego zera po przecinku dziesiętnym. Tak więc na przykład zamiast 384 m, należy zapisać 384,0 nie zaś 384.

§ 18
10.Wielkości miar
Miary zapisuje się według wzorów przedstawionych w tabeli 7, zważając na następujące ogólne reguły:
1.Wielkości będą zapisywane ciągle, prostopadle do linii pomiaru, do której przynależą (czy jest ona odciętą czy rzędną), tak, że stopa cyfry będzie wskazywać punkt początkowy pomiaru (odciętą).
2.Wielkości dotyczące całej długości linii pomiarowej mają być dla wyróżnienia dwukrotnie podkreślona.
3.Wartości dotyczące odcinka od punktu przecięcia, dla dalej biegnącej linii pomiarowej mają być raz podkreślone.
4.Przy powtórnym pomiarze linii, obie wyznaczone przy tym wielkości napisane jedna nad drugą, i połączone klamrą.
5.Miary dla poszczególnych wymiarów działek, długości itd., dla odległości między kamieniami będą równoległe do odpowiedniej granicy, podziału itd. wypisane, uważając, aby nie przebiegały one przez kilka punktów i dlatego mają być umieszczane pisemnie przy liniach pomiarowych (patrz nr 1).

§19 1.W ciągach rur drenowych (§ 3, No1, tab. 1), szerokość rur będzie oddawana w centymetrach, równolegle do kierunku ich ciągu, cyframi w kolorze niebieskim. (np. 5 cm, 3 cm)
2.W przypadku warstwic (§ 3, No 3) będą one równoległe do linii, oddawane w metrach, jako reguła bez oznaczenia jednostki miary (§ 17. No 3), - i pisane w brązowym kolorze (sepia) w odpowiednim miejscu.

§ 20
11.Rejstracja kwadrantów
Przy ustalaniu prostokątnych koordynatów dla punktów trygonometrycznych lub poligonowych oś odciętych będzie położona w kierunku południka właściwego dla głównego punktu pomiarowego. W związku z tym odcięte w kierunku północy będą pozytywne (dodatnie), na południu negatywne (ujemne), rzędne na wschód pozytywne (dodatnie), na zachód negatywne (ujemne) policzone, tak, że kwadranty ułożone zostaną w prawostronnym porządku, tak więc będą one liczone następująco :

I. kwadrant z północy na wschód
II. kwadrant ze wschodu na południe
III. kwadrant z południa na zachód
IV. kwadrant z zachodu na północ

Taki sam, prawostronny porządek kwadrantów, należy stosować we wszystkich systemach prostokątnych koordynatów.

§ 21
(patrz tabl. 8)
12 Niektóre zasady obowiązujące w przypadku profili niwelacyjnych
Oznaczanie profili niwelacyjnych odbywa się według tablicy numer 8, przy zachowaniu poniższych reguł:
1.Dane o wysokości muszą być, jeżeli jest to tylko możliwe, podawane w odniesieniu do normalnego punktu zerowego dla Prus. Gdzie jest to niemożliwe, dane o wysokości muszą być podawane w liczbach dodatnich.
Proporcjonalne skrócenia rzędnych nanoszone są przy oznaczaniu profili w pełnych liczbach, i raczej co 10 metrów (od 10 do 10 metrów). Same liczby rzędnych nie mają być jednak skracane, lecz zapisywane na profilu w całości.
2.W profilu niwelacyjnym linia terenu, poziome i rzędne między linią terenu a poziomą będą oznaczane na czarno, a linia poziomu wody na niebiesko.
Projektowane nasypy (Hohenlage) dla dróg i kolei, korony grobli itd. tak, jak i należące do nich rzędne będą oznaczane cynobrem.
3.Powierzchnie profili, pokolorowane zupełnie lub szrafowane, będą: dla wzniesień janoczerwone, obniżeń -zielone (z chińskim tuszem), terenu - sepiowobrązowe, wody, do poziomu lustra wodnego, - niebieskie, bagien lub torfowisk, jednakowo, - czarnozielone, istniejących mostów i budowli - czarne, projektowanych założeń budowlanych - cynobrowe.
4.Wszystkie oznaczenia rzeczywistej wysokości terenu na profilach będą oznaczane na czarno. Oznaczenia odnoszące się do stanu wody, wysokiego, niskiego bądź średniego itd., będą niebieskie. W końcu oznaczenia które dotyczą projektowanych nasypów (Hohenlage) dróg, kolei itd. będą oznaczane cynobrem.
5.Profile podłużne rzek, strumieni itp. mają być tak nanoszone, aby na rysunku początek rzeki itd., leżał z lewej strony. Lewy brzeg jest z reguły zaznaczony ciągłą linią, prawy brzeg, ponieważ z niego nie robi się szczegółowego profilu, będzie oznaczany przez linię punktów¹³.
W przekroju poprzecznym rzek, strumieni itd. prawy brzeg musi być zaznaczony na rysunku z prawej jego strony.

Berlin 20 grudnia 1879 r.
Centralne Dyrektorium Pomiarów w Państwie Pruskim
Przewodniczący
graf Moltke
Marszałek polny

Tablica 1. Linie graniczne

Granica własności, granica rolna (upraw), ziemska i tym podobne

Sporne lub wątpliwe granice własnościowe

Zmieniona (zmieniająca się) linia graniczna

Nowopowstałe lub zmienione linie graniczne

Nieistniejące już linie graniczne

Koryta cieków

Koryta cieków podziemnych

Granice zalewów, granice cofki / podpiętrzenia i tym podobne. Istotne jest narysowanie linii w kolorze niebieskim

 

Warstwice

Granice bonitacyjne

Niesporne granice państw, obrębów, gmin i samodzielnych obszarów majątkowych (obwodów dworskich)

Sporne granice państw

Granice arkusza mapy

Granice łanów

Barwne oznaczenia granice własnościowe

Barwne oznaczenia nowopowstałych bądź zmienionych linii granicznych

Tablica 2. Barwy powierzchni ziemi użytkowej

Droga, kolej z uwzględnieniem korony skraju, krawędzi, brzegu nasypu lub jaru

Inne drogi (skarpy przy jarach, parowach i nasypach, wałach, jak i przy drogach)

Ścieżka o zmiennym położeniu

Grobla z drogą publiczną

Grobla bez drogi publicznej

Rzeka z oznaczonym kierunkiem nurtu

Staw, potok, struga, strumień, rów z oznaczonym kierunkiem [nurtu]

Zabudowania z dziedzińcem (np. Szkoła)

Cmentarz

Ogród, sad

Ziemia pod uprawę

Pastwiska

Teren bagienny, moczary, trzęsawisko

Torfiarnia

Wyrąb

Wrzosowisko

Piach

Wyrobiska tu: kamieniołom

Uwaga: Szczegółowe oznaczenia rodzaju wydobycia będą oznaczane kolorem czarnym np. „kamieniołom”, „ piaskownia”, „żwirownia” i tak dalej

Tablica 3. Obiekty topograficzne

Kamienie z oznaczeniami (np. słupki z numerami przy drogach)

Krzyż kamienny lub kapliczka, posąg świętego

Tablica ostrzegawcza, informacyjna

Drogowskaz

Telegraf optyczny

Słup dla telegrafu elektrycznego

Bariery

Latarnia uliczna

Pompa

Studnia

Słupek wskaźnikowy (znak żeglugowy)

Oznaczenia drzew

Czynne szyby (Szyby możliwe do wyrysowania w skali winny być dokładnie odwzorowane)

Szyby opuszczone

Otwory wiertnicze

Sztolnia

Lochsteine (kamienie naziemne rozgraniczające tereny wydobycia)

Wiatrak holenderski; powierzchnia gruntu zajmowana przez wiatrak holenderski ma być dokładnie zmierzona i oddana w skalina mapie

Wiatrak - koźlak

Most żelazny

Most łyżwowy (pontonowy)

fliegende Brücke – most latający (tratwa, zakotwiczona w środku nurtu powyżej przeprawy, wahadłowo kursująca między brzegami rzeki)

Przeprawa promowa

Seilfähre (Prom linowy przeciągany)

Przeprawa czółnem

Jaz

Most kamienny

Kładka, mostek

Młyn wodny

Most drewniany

W przypadku dużych mostów robi się osobne szkice. Na nich zaznaczone będą jego poszczególne elementy.

 

Tablica 4. Oznaczenia linii podziałów

 

Tablica 5. Przykłady stosowanie oznaczeń granic

a) na szkicach ręcznych

 

b) na mapach

 

Tablica 6. Znaki trygonometryczne i inne punkty pomiarowe, jak inne znaki pomiarowe

Punkt trygonometryczny pierwszego rzędu

Punkt trygonometryczny drugiego rzędu

Punkt trygonometryczny trzeciego rzędu, gdzie kąt jest widoczny

Punkt trygonometryczny trzeciego rzędu, gdzie kąt nie jest widoczny

Punkt trygonometryczny czwartego rzędu, gdzie kąt jest widoczny

Punkt trygonometryczny czwartego rzędu, gdzie kąt nie jest widoczny

Jeżeli za punkt triangulacyjny służyła będzie wieża kościoła, to ów punkt będzie oznaczony krzyżykiem, na przykład:

W podobny sposób, a mianowicie przez dodanie odpowiedniego znaku, będą oznaczane inne przedmioty służące za punkty triangulacyjne, np. drzewo

 

kolumna / pomnik

 

maszt do flagi

 

wieżyczka na budynku

 

lub wieża widokowa, komin fabryczny

 

piorunochron

.

Punkt trygonometryczny piątego rzędu, trygonometryczny punkt pomocniczy, trygonometrycznie ustalony punkt poligonalny.

Punkt poligonowy, jeśli ten sam kąt jest mierzony, lub punkt sieci linii, dla której będzie obliczona koordynata.

Punkt poligonowy, będący punktem przecięciem

Punkt poligonowy, dla którego obliczone zostały koordynaty, jako dla punktu nawiązania.

Punkt poligonu dla których pomiar kąta jest oznaczony za pomocą busoli

Punkt nawiązania; strzałka tego znaku powinna być zorientowana w kierunku południka magnetycznego

Każdy pozostały punkt pomiarowy. Jeżeli punkt poligonu bądź inny punkt pomiarowy jest oznaczony w terenie kamieniem, to konieczne będzie podanie w nawiasach oznaczeń tych punktów oraz narysowanie przy nich czworokąta.

Bok poligonu

Pozostałe linie pomiarowe

Linie pomiarowe z prostopadłymi ustalonymi za pomocą instrumentów

Linie pomiarowe z prostopadłymi ustalonymi w przybliżeniu

Granica prostoliniowa, która przecięta linią pomiarową

Przedłużenia

Znak niwelacyjny (punkt stały niwelacji precyzyjnej Pomiarów Krajowych)

Znak niwelacyjny – punkt stały

Linie niwelacyjne i stacje (ordynatory) na profilach poprzecznych

Przypisy:
1) A.H. Robinson, Koncepcja mapy, [w:] Koncepcja mapy. Wybór tekstów dla studentów geografi, opr. Z. Kozieł, Toruń 1998, s. 9.
2) A.A. Moles, Teoria informacji a przekaz kartogrficzny, [w:] Koncepcja mapy…, s 40.
3) V. Gaebler, Legenda map tematycznych - rozważania nad formą, [w:] Koncepcja mapy…, s. 28-29.
4) A. H. Robinson, Koncepcja mapy…, s. 9.
5) J. Szaflarski, Zarys kartografii, Warszawa 1955, s. 291nn.
6) Ibidem, s. 88.
7) B. Czechowicz, Historia kartografii śląska
8) XIII-XIXw., Wrocław 2004, s. 110.
# Dzieje instytucji zajmujących się pomiarami i rysowaniem map opracowano na podstawie: G. Krüger, J. Schnadt, Die Entwicklung der geodätischen Grundlagen für die Kartographie und die Kartenwerke 1810 - 1945, [w:] W. Scharfe, H. Scheerschmidt, erlin-Brandenburg im Kartenbild, Berliin 2000, s. 26nn (wersja elektroniczna: http://www.geobasis-bb.de/GeoPortal1/ produkte/verm_bb/pdf/201-schnadt.pdf [16.06.2006r.] lub: http://www.geog.fu-berlin.de/2bik/Inhalt/inhaltv.php3 [16.6.2006r.]).
9) P. Greiner, Militär – Topografische Karte Preussens – analiza na przyładzie sekcji z obszaru Górnego śląska z lat 1824-828, [w:] Katografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XXw., pod red. S. Alexandorwicza, Z. Karpusa, W. Rezmera, Toruń 1996, s. 120.
10) P. Greiner, Militär – Topografische Karte Preussens…, s. 120-121.
11) Owe wzorce zostały znowelizowane uchwałą Centralnego Dyrektorium Pomiarów z 12 XII 1882r.
12) Jak ogrody zob. § 5, nr 7.
13) Podstawowe ustalenie w tej sprawie zawiera postanowienie Centralnego Dyrektorium Pomiarów w Państwie Pruskim z 16 grudnia 1882r. , gdzie znajdują się również zmiany w stosunku do powyższych postanowień i dotyczących ich tablicy 8.