Po zajęciu Łotwy Niemcy wykorzystali antyradzieckie nastroje części miejscowego społeczeństwa i stworzyli tam namiastkę powrotu do sytuacji sprzed włączenia tego kraju do ZSRR. W 1941 r. utworzono łotewski zarząd administracyjny – Dyrektoriat, a z dawnych żołnierzy i policjantów – jednostki wojskowo-policyjne w sile kompanii i batalionów. Dopiero w dwa lata później Niemcy zezwolili na sformowanie jednostek wyższego rzędu. Miejscowe kręgi polityczne wiązały z tą akcją wiele nadziei. Uważano ją za swego rodzaju początek tworzenia wojska narodowego. Jednakże na Łotwie utworzono tylko inspektorat legionu (General-Inspektion der Lettischen SS-Freiwilligen Legion), bez znaczenia politycznego i o ograniczonych kompetencjach. Inspektor legionu sprawował bowiem tylko kierownictwo ideologiczne nad podległymi sobie żołnierzami, reprezentował interesy łotewskie wobec dowództwa Wehrmachtu, Waffen SS i policji, miał prawo do bliżej niesprecyzowanego nadzoru oraz inspekcji jednostek wojskowych i policyjnych, a także nad opieką kulturalną i medyczną żołnierzy oraz zobowiązany był do tłumaczenia niemieckich rozkazów, instrukcji i regulaminów. Podległe inspektorowi komórki organizacyjne musiały zapewnić również dopływ kadr oficerskich i podoficerskich do podległych sobie jednostek, były również odpowiedzialne za prowadzenie rekrutacji. Inspektorem ?otewskiego Legionu SS został były łotewski minister wojny gen. Rudolfs Bangerskis, mianowany przez Himmlera SS-Brigadeführerem. Jego starszeństwo uznawały wszystkie jednostki łotewskie walczące u boku Niemców, również lotnicy ze składu Łotewskiego Legionu Luftwaffe.
Tarcza naramienna używana w Wojskach Lądowych przez jednostki łotewskie
W lutym 1943 r. rozpoczęto na Łotwie spis mężczyzn pomiędzy 19 a 24 rokiem życia. Niemcy zamierzali tą drogą uzyskać 90 tys. rekruta z przeznaczeniem do Wehrmachtu jako ochotników pomocniczych – Hiwisów (ok. 25 tys.), do legionu łotewskiego (15–17 tys.), do wzmocnienia jednostek policyjnych (6 tys.) i do pracy w przemyśle Rzeszy. Przez cały okres wojny do służby wojskowej i policyjnej oraz jako Hiwi zmobilizowano ponad 100 tys. ludzi, nie licząc wysłanych do pracy w przemyśle Rzeszy. Pierwszą wielką jednostką łotewską była utworzona 18 maja 1943 r. w ramach Waffen SS 2. Brygada Piechoty SS, złożona z łotewskich batalionów policyjnych. Jej dowódcą został SS-Brigadeführer Fritz von Scholz. W jej ramach w połowie kwietnia 1943 r. sformowano dwa pułki piechoty i dywizjon artylerii, na czele których stanęli oficerowie byłej armii republikańskiej. Na miejsce formowania jednostki wybrano miejscowość Krasnoje Sieło pod Leningradem. Pierwszy pułk został zestawiony z batalionów policji pomocniczej (Schutzmannschaften): 21. libawskiego, 19. łatgalskiego oraz 16. semigalskiego które stały się odpowiednio I, II i III batalionami pułku. Dowodzili nimi Legion-Hauptsturmführer Karlis ?nebergs, Legion-Obersturmbannführer Karlis Aperats i Legion-Sturmbannführer Rudolfs Koci??, a po nim Legion-Hauptsturmführer Janis Ozols. I tu uwaga: cudzoziemscy żołnierze Waffen SS przed swoimi stopniami służbowymi używali do połowy 1944 r. przedrostka Legion-, gdyż SS było zarezerwowane tylko dla rdzennych Niemców i volksdeutschów. Od lipca 1944 pełna nazwa stopnia cudzoziemca brzmiała np. Waffen-Obersturmführer der SS. Drugi pułk powstał z batalionów: 24. telszańskiego, którym dowodził kpt. Alfons Skrauja, 18. kurlandzkiego, dowodzonego przez niemieckiego majora policji porządkowej E. Erzuma, a od 7 lipca Legion-Hauptsturmführera Vilisa Grantsa, 26. tukumskiego, którym dowodził SS-Hauptsturmführer Karl Wichmann, a od maja Legion-Hauptsturmführer Eduards Stipnieks. Bataliony 2. pułku przybywały do brygady z miejsc, w których toczyły walki z Armią Czerwoną (batalion 26. w okolicach Nowogrodu) lub z radzieckimi partyzantami (batalion nr 18 z okolic Mińska na Białorusi)1. Nad pierwszym łotewskim pułkiem piechoty – kolejnym 42. grenadierów Waffen SS –dowództwo objął Legion-Obersturmbannführer Voldemars Veiss, który jako pierwszy żołnierz Waffen SS pochodzący ze Wschodu otrzymał najwyższe niemieckie odznaczenie bojowe – Krzyż Rycerski Żelaznego Krzyża, pułkiem 43. dowodził Legion-Obersturmbannführer Karlis Lobe, a dywizjon artylerii objął Legion-Hauptsturmführer Voldemars Gravelis. W tym składzie Brygada zajęła pozycje obronne nad rzeką Wołchow. W ciężkich walkach jednostka łotewska wycofała się na nowe pozycje – tzw. pozycję pantery (Panther Stellung) – nad rzeką Wielką (Wielikaja). W czasie walk Brygada poniosła poważne straty. Konieczne stało się uzupełnienie stanów jednostki. W tym celu jeszcze jesienią z trzecich batalionów obu łotewskich pułków grenadierów utworzono 1. pułk szkolny SS2. Szkolono w nim żołnierzy nowo zaciągniętych i przeniesionych z jednostek policji oraz łotewskiej Samoobrony (Aizsargi). W styczniu 1944 r. utworzono kolejny pułk piechoty i rozbudowano dywizjon artylerii do szczebla pułku oraz wzmocniono jednostki organiczne. Trzeci pułk grenadierów (szósty kolejny łotewski pułk grenadierów) sformowano 7 stycznia 1944 r. pod nazwą SS-Freiwilligen Grenadier Regiment 44. (lett. Nr 6) z trzecich batalionów pułków 42., 43. i 1. pułku szkolnego. Dowództwo pułku objął Legion-Obersturmbannführer Rudolfs Kocin?. Sformowano również dywizjon artylerii ciężkiej i drugi dywizjon artylerii lekkiej. W ten sposób z brygady sformowano 19. łotewską dywizję Waffen SS. Dowodził nią od 13 kwietnia 1944 r. SS-Gruppenführer SS Bruno Streckenbach. Od kwietnia 1944 r. do maja 1945 r., czyli do kapitulacji niemieckich wojsk okrążonych w Kurlandii, dywizja działała niemal bez przerwy w składzie łotewskiego VI Korpusu Armijnego Waffen SS w Grupie Armii „Północ” w Kurlandii.
Tarcza naramienna używana w Waffen SS i Luftwaffe przez jednostki łotewskie
Drugą wielką jednostką sformowaną z Łotyszy była 15. Dywizja Grenadierów Waffen SS Szeregowi tej jednostki pochodzili z poboru. Natomiast jej kadrę stanowili przedwojenni oficerowie i podoficerowie wojska republikańskiego. Pułkami piechoty dowodzili: 32. Legion-Standartenführer Waffen SS Arvids Kripens, 33. Legion-Standartenführer Vilis Janums, 34. Legion-Standartenführer Augusts Apsitis, a 15. pułkiem artylerii Legion-Standartenführer Voldemars Skaistlauks. W maju 1943 r. dotychczasowego dowódcę dywizji SS-Brigadeführera SS Petera Hansena zastąpił równy mu stopniem hrabia Carl-Friedrich von Pückler-Burghaus, pod którego dowództwem dywizja wyruszyła w listopadzie tego roku na front, zajmując pozycje nad rzeką Wielką. Jej północnym sąsiadem była łotewska 2. Brygada SS. Pod koniec stycznia 1944 r. obie jednostki znalazły się w składzie łotewskiego VI Korpusu Armijnego Waffen SS. Korpus łotewski, którego oficjalna nazwa brzmiała VI. Waffen-Armee-Korps der SS (lettisches), został utworzony 8 października 1943 r. z części IV Korpusu Pancernego SS, który nie ukończył formowania. Początkowo nosił nazwę VI Korpus Ochotniczy SS (VI. SS Freiwilligen Korps), a już 21 października został przemianowany na VI (łotewski) Korpus Ochotniczy SS (VI. (lett.) SS Freiwilligen Armee Korps). Swoją ostateczną nazwę otrzymał w czerwcu 1944 r. Tym związkiem taktycznym dowodzili kolejno od 8 października 1943 r. SS-Obergruppenführer Karl Pfeffer-Wildenbruch, od 27 lipca 1944 r. SS-Obergruppenführer Karl von Treuenfeld i od 25 listopada 1944 r. do końca wojny SS-Obergruppenführer Walter Krüger. Sztabowi korpusu podlegały jednostki organiczne, takie jak: 106. korpuśny batalion łączności (SS-Korps – Nachrichten Abteilung 106 dowódcy: SS-Obersturmbannführer Georg Janensch i od lutego 1944 r. SS-Hauptsturmführer Helmuth Hüttig)1, 106. dowództwo jednostek transportowych, zaopatrzeniowych i sanitarnych (SS-Nachschubstruppen Kommandeur 106) oraz sformowany 28 czerwca 1944 r. z połączenia 15. i 19. dywizjonów artylerii przeciwlotniczej 106. dywizjon artylerii przeciwlotniczej (SS-Flak – Abteilung 106). Dowodził nim oficer łotewski Waffen-Obersturmbannführer der SS Harijs Gusevs2. Dywizjon otrzymał we wrześniu 1944 r. nowy numer 506.
Tarcza naramienna używana w Waffen SS do drugiej połowy 1944 r. przez jednostki łotewskie
Dowództwu Korpusu podlegały również jednostki pozaetatowe. Były to przede wszystkim jednostki szkolne, jak sformowany w czerwcu 1944 r. batalion szkolny VI Korpusu SS (Lehr-Bataillon der VI. SS Korps – dowódca SS-Sturmbannführer Fritz Holwein) czy Polowy Ośrodek Rekrucki VI Korpusu SS (Feldrekruten Depot der VI. SS Korps). Został on utworzony 10 sierpnia 1944 r. w Lilaste (I oraz II batalion) i Bolderaa (III oraz IV batalion) pod dowództwem Waffen-Standartenführera Lobe. W wrześniu 1944 r., wraz z kadrą 15. Dywizji odpłynął do Gdyni, a stąd część żołnierzy odjechała na poligon w Chojnicach (Truppenübungsplatz „Westpommern” Konitz), a część do Torunia. ?otewskie jednostki korpuśne i obie dywizje były uzupełniane również przez 15. Brygadę Zapasową SS (Waffen Grenadier Ausbildungs und Ersatz Einheiten der SS 15. (lett. Nr. 1.)). Brygada powstała poprzez powiększenie batalionu zapasowego (SS-Ersatz Bataillon 15 – dowódca Legion-Obersturmbannführer Janis R. Jansons), sformowanego 1 maja 1943 r w Cekule3. Szkoliła ona rekrutów i przeszkalała innych specjalistów w potrzebnych dywizjom i korpusowi specjalnościach, uzupełniając w ten sposób straty bojowe. Jednostki szkolne rzucane były również na front w trybie alarmowym. Dnia 26 lipca 1944 r. została utworzona Grupa Bojowa pod dowództwem SS-Standartenführera Bruno von Bredowa (SS-Kampfgruppe Bredow). Składała się ona z łotewskich batalionów szkolnych z Bauske, Eieja oraz Auce. Została ona wysłana w okolice litewskiej miejscowości Joniszki w nocy 26/27 lipca. Tutaj Łotysze otrzymali rozkaz odzyskania miasta Szawle. Rano 27 lipca KGr. Bredow rozpoczęła natarcie po obu stronach drogi prowadzącej z Jelgavy do Szawel. Zostało ono początkowo powstrzymane przez ogień artylerii 5 km od miasta, ale Łotyszom udało się, za cenę dużych strat, wedrzeć do Szawel. Grupa została jednak wyparta z miasta, gdyż Łotyszom skończyła się amunicja. Po uzupełnieniu zapasów ponowiono szturm, ale został on odparty przez czerwonoarmistów. Jednocześnie KGr. Bredow została zaatakowana od tyłu przez litewskich partyzantów. Rozpoczął się odwrót, tym trudniejszy, iż droga do Jelgavy była przecięta przez Rosjan. Do Joniszek dotarło 1/3 żołnierzy i siedmiu z 32 oficerów Grupy. Von Bredow zaginął w nocy wraz z całym sztabem, natknąwszy się na radzieckie czołgi.
Tarcza naramienna własnej produkcji
W skład Łotewskiego Legionu SS wraz z łotewską policją weszły również jednostki Straży Granicznej – Grenzschutzu. łotewskie pułki miały powstać z poboru roczników 1910– 1914, ale gdy okazało się, że rekrutów nie wystarczy, rozszerzono pobór o roczniki 1906– 1909. Do połowy marca 1944 r. utworzono 6 regimentów Grenzschutzu1. Jednakże już w drugiej połowie marca pułki nr 1 i 2 zostały rozformowane, a ich efektywa użyto na uzupełnienie łotewskich jednostek VI korpusu SS. Z pozostałości obu pułków, uzupełnionych o nowego rekruta utworzono nowe pułki nr 1. i 2. Pułk nr 3. został włączony do VI korpusu jako jednostka zapasowa. Pozostałe jednostki, z wyjątkiem pułku 1 rozwiązanego 12 lipca, toczyły ciężkie boje w składzie tzw. Kampfgruppe Jeckeln. Po dużych stratach – prawie 2 tys. zabitych i zaginionych istniejące dotychczas cztery pułki przeformowano w dwa o numerach 2. i 5., które stanowiły teraz grupę bojową Kruckenberg2. 28 sierpnia 1944 r. jednostki Grenzschutzu zostały włączone do VI korpusu, stając się w ten sposób jednostkami Waffen SS. We wrześniu 1944 r., po wycofaniu się jednostek łotewskich do Kurlandii, pułki 2. i 5. Grenzschutzu posłużyły za kadrę nowego 7. łotewskiego pułku grenadierów Waffen SS, który otrzymał numer 106. Pułkiem dowodził Waffen-Obersturmbannführer Janis Jansons, a po jego śmierci 4 listopada 1944 r. – Waffen-Sturmbannführer Eduards Stipnieks.
Kwiecień 1944 r., pluton łączności 34. pgren. W drodze na nowy odcinek obrony w Bardowie
Z 467 ludzi z obu pułków sformowano Bau Btl. Klavin?, znany również jako celny batalion saperów budowlanych SS (Zoll SS-Bau Pionier Bataillon – dowódca Waffen-Sturmbannführer Klavin?, poprzednio dowódca 15. batalionu saperów SS), a 444 ludzi połączono w batalion budowlany Zvaizgne (Bau Btl. Zvaizgne), którym dowodził Waffen-Obersturmbannführer Janis Zvaizgne, dotychczas komenderujący 5. pułkiem Straży Granicznej. Żołnierze z obu jednostek zostali potem włączeni do 19. Dywizji. Konieczność uzupełnienia dużych strat ponoszonych przez łotewskie jednostki Waffen SS spowodowała przenoszenie do jednostek zapasowych Legionu części policjantów, a także żołnierzy z batalionów sapersko-budowlanych. Wcielano tam również część kadry rozformowanego Łotewskiego Legionu w Luftwaffe3. Legion składał się z 12. nocnego dywizjon szturmowego, 385. dywizjonu artylerii przeciwlotniczej i jednostek zapasowo-szkolnych. Legion lotniczy rozwiązano jesienią 1944 r. po kilku ucieczkach lotników do neutralnej Szwecji. Lotników łotewskich włączono do Legionu ?otewskiego Waffen SS, gdzie wykorzystano ich przede wszystkich w jednostkach transportowych, np. dowódca 1. eskadry 12. dywizjonu kpt. pil. Alfreds Salmin? został dowódcą kompanii transportowej 19. Dywizji SS. Przez pierwszych osiem miesięcy 1944 r. 15. Dywizja Grenadierów SS walczyła w składzie Grupy Armii „Północ”. Po bojach nad rzeką Wielką jednostki łotewskie zostały przeniesione na nowe pozycje w okolice miejscowości Kudewer. Linia obrony liczyła ok. 45 km i położona była na linii jezior – od jez. Aljo na północy do Jez. Białego (Biełoje) na południu. Po ciężkich stratach podczas walk w Liwonii i rozbiciu dywizji w lipcu 1944 r. pod Ostrowem 15. Dywizja została zakwalifikowana do wycofania z frontu i odbudowy. Kadra trzech pułków piechoty i części jednostek dywizyjnych została ewakuowana statkami ...
Marzec 1945 r., 33. pgren. SS w burzy śnieżnej podczas odwrotu przez Pomorze
Całość artykułu w numerze 4 Oblicz Historii - Zapraszamy do lektury gazety