Praca w Radiu Wolna Europa oznaczała dla tych, którzy się na to zdecydowali, śmiertelne niebezpieczeństwo. Niesienie „wolnego słowa” przez dziennikarzy tego radia stawiało ich w rzędzie szczególnie groźnych przeciwników komunistycznych reżimów. Niezależnie od innych nacisków służby specjalne rządów w Warszawie, Pradze, Budapeszcie, Sofii czy Bukareszcie nieustannie podejmowały akcje mające na celu zniechęcenie redaktorów do dalszego uczestniczenia w tworzeniu programów, które nadawano do rodaków w zniewolonych krajach. Zastraszano i szykanowano ich rodziny. Wobec pracowników wysuwano najbardziej nieprawdopodobne oskarżenia. Podejmowano liczne próby pozyskania ich do współpracy. Nie cofano się też przed przemocą; liczne były przypadki pobić, szantażu i wymyślnych prowokacji. Niestety niejednokrotnie, na szczególnie znienawidzonych redaktorów, dokonywano zamachów. Ta działalność, na zlecenie państwowych przywódców, w ramach której nie cofano się przed zbrodnią, mogła szokować. Przecież dziennikarze RWE nie prowadzili walki zbrojnej, nie podejmowali żadnej przemocy wobec przeciwnika. Oczywiście odrzucali też terroryzm jako coś absolutnie niedopuszczalnego, także w działalności wspieranej przez nich demokratycznej opozycji w ich kraju. Jedynym orężem Radia pozostawało „wolne słowo” i prawda – uwarunkowująca treść emitowanych stąd wiadomości.

W lutym 1981 r., kilka miesięcy przed moim tam zatrudnieniem, budynek RWE został w znacznym stopniu zniszczony w wyniku wybuchu podłożonej bomby. Zamach przeprowadził słynny terrorysta Ilich Ramírez Sánchez ps. „Carlos”, działając na zlecenie rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceauşescu, przy współpracy reżimów w Budapeszcie (AVO), Berlinie (Stasi) i w Warszawie (SB). Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności nikt nie zginął. Jednak kilka osób odniosło rany, w tym dwie – bardzo poważne. Natychmiast wszczęto śledztwo. Niezależnie od siebie, choć wymieniając się informacjami, sprawców tego terrorystycznego ataku szukali bawarska policja i CIA z jej specjalną komórką działającą w monachijskim budynku RWE, z Richardem H. Cummingsem na czele. Przez dość długi okres nie osiągnięto poważniejszych rezultatów. Budynek radia sporym nakładem kosztów wyremontowano i otoczono wysokim murem. Ograniczono tym samym możliwość kolejnego zamachu, ale niebezpieczeństwo istniało nadal.

Mikrofon RWE. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Pracownicy RWE w towarzyskich rozmowach unikali tego tematu, jak i przypominania wcześniejszych skrytobójczych zamachów, w których stracili życie ich koledzy. Ale przecież pamiętano o losie zamordowanych; o Abdurrahmanie Fatalibeyli – szefie biura Azerbejdżańskiego Radia Wolności, o Leonidzie Karasie z sekcji białoruskiej, o Aurelu Abranyi, współpracującym z Rozgłośnią Węgierską RWE, Bułgarze Georgi Markowie czy Cornelu Chiriacu, prowadzącym w Monachium muzyczną audycję dla młodzieży rumuńskiej.

Pamiętam dobrze Emila Georgescu, dyrektora sekcji rumuńskiej RWE, który w 1981 r. cudem przeżył atak wynajętego nożownika. Gdy 4 lata później nagle zachorował i znalazł się w szpitalu – ożyło podejrzenie zamachu. Choroba, zdiagnozowana przez lekarzy jako rak płuc, podobnie jak w przypadku trzech jego poprzedników na tym stanowisku rozwijała się błyskawicznie. W styczniu 1985 r. Georgescu zmarł w monachijskiej klinice onkologicznej. Wszystko wskazuje na to, że zarówno jego śmierć, jak i zgony Ghita Ionescu, Mihaia Cismarescu czy Bernarda Noëla nastąpiły w rezultacie działania nierozpoznanego środka wywołującego chorobę nowotworową o bardzo gwałtownym przebiegu (w Rumunii aktualnie toczy się śledztwo mające wyjaśnić tajemnicę tych, z pewnością nienaturalnych, zgonów).

Jedno z pomieszczeń bydynku Radia Wolna Europa po zamachu z 21 lutego 1981 r. Eksplozja ok. 20 kg materiału wybuchowego umieszczonego w metalowym pojemniku, z czasowym lub radiowym detonatorem nastąpiła krótko przed 22.00. Zegary w budynku Radia zatrzymały się na godz. 21.49. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Bezpieczeństwo RWE spoczywało w rękach specjalnego biura o nazwie „Security Office”. Jego pracownicy starali się nie dopuścić, by do naszego grona przeniknęli agenci wywiadów państw zza „żelaznej kurtyny”. Z tego powodu w jakimś stopniu także my sami byliśmy przez nich obserwowani. Nie była to dokuczliwa kontrola, niestety chyba też nie najbardziej dokładna. Różne „wpadki” były nie tyle rezultatem niedoskonałości w pracy radiowego „Security Office”, ile ograniczeń spowodowanych konstytucją RWE i faktu, że działało ono w demokratycznym, niezawisłym kraju.

Likwidację pierwszej ofiary przygotowało sowieckie KGB. Już wkrótce po rozpoczęciu działalności w Monachium w tajemniczych okolicznościach straciło życie dwóch dziennikarzy Radia Liberty. We wrześniu 1954 r. znaleziono na brzegu rzeki Izary zwłoki Leonida Karasa, pisarza z sekcji białoruskiej. Początkowo nie podejrzewano morderstwa i sprawa zostałaby umorzona, gdyby nie kolejna tajemnicza śmierć. Kilka tygodni po pogrzebie Karasa odkryto zmasakrowane ciało Abdurrahmana Fatalibeyli, szefa biura Azerbejdżańskiego Radia Wolności, wciśnięte pod kanapę w mieszkaniu rosyjskiego emigranta Michaiła Ismaiłowa. Policja niemiecka uznała, że to właśnie on jest ofiarą. Po pogrzebie pojawiły się wątpliwości. Ekshumacja i powtórne oględziny zwłok ujawniły, że w istocie ofiarą był Fatalibeyli. Ismaiłow zniknął. Ustalono, że do Monachium został wysłany przez moskiewskie KGB dla likwidacji A. Fatalibeyli.

Cornel Chiriac Redaktor popularnej muzycznej audycji dla słuchaczy rumuńskiej Rozgłośni RWE został zasztyletowany w jednej z knajpek w Monachium (w dzielnicy Schwabing) w nocy z 4 na 5 marca 1975 r. w wieku 34 lat. Tajemnicze okoliczności zabójstwa potwierdzają zamach zorganizowany przez Securitate na bezpośrednie życzenie Eleny Ceau?escu, żony rumuńskiego dyktatora. Fot. z archiwum autora.

O ile śmierć Karasa była niewątpliwie skutkiem jego krytycznego stosunku wobec ZSRR, o tyle Fatalibeyli od dawna uważany był na Kremlu za zdrajcę. W latach 30. był cenionym dowódcą armii sowieckiej, nagrodzonym Orderem Czerwonej Gwiazdy w czasie wojny ZSRR z Finlandią. We wrześniu 1941 r. dostał się do niewoli. Przekonał Niemców do swojego antybolszewizmu i zadeklarował chęć dalszej walki po ich stronie. Dowodząc batalionem Azerów, już w 1943 r. otrzymał Żelazny Krzyż i awans do stopnia majora. Liczył, że ta gorliwość w walkach u boku Wehrmachtu spowoduje niemiecką pomoc przy budowie antyradzieckiej Unii Muzułmańskiej i stworzeniu niepodległego Azerbejdżanu. Po klęsce hitlerowskich Niemiec zaoferował swoje usługi Amerykanom i Centralnej Agencji Wywiadowczej. Od 1953 r. pracował w Monachium jako kierownik sekcji azerbejdżańskiej w Radiu Liberty. Jego zabójstwo mogło być zatem wykonaniem wydanego wcześniej wyroku śmierci, co było niemal regułą wobec b. radzieckich dowódców wojskowych, którzy po czerwcu 1941 r. przeszli na stronę niemiecką.

Georgij Markow. W 1969 r. zbiegł z komunistycznej Bugarii. Pracował w Londynie w BBC i dla RWE w Monachium. W swoich audycjach ujawniał tajemnice komunistycznych władz Bułgarii. KGB i bułgarskie KDS (bułgarskie tajne służby) dokonały dwóch nieudanych zamachów na jego życie. 7 września 1978 r. na londyńskiej ulicy został, pozornie przez przypadek, zraniony końcówką specjalnie skonstruowanego parasola z ładunkiem trującej substancji. Markow zmarł po trzech dniach. W czasie obdukcji znaleziono w miejscu ukłucia platynową 1,5 mm kulkę, wbitą w jego łydkę, zawierającą śmiertelną dawkę rycyny. Fot. z archiwum autora.

Latem 1954 r. po raz pierwszy wkroczyła do akcji przeciwko RWE czechosłowacka tajna policja StB. Postanowiono tam jakoś ukarać, najlepiej porwać, Stefana Kiripolsky’ego, jednego z pracowników wiedeńskiego biura RWE. Dwa lata wcześniej zbiegł on do Austrii i po kilku miesiącach znalazł zatrudnienie w funkcjonującym tam biurze podlegającym monachijskiej rozgłośni. Jego głównym zadaniem było zbieranie materiałów do dziennika radiowego od pojawiających się w tym mieście uchodźców z Czechosłowacji. Został „namierzony” przez agenta o pseudonimie „Goździk”. Przekazane przez „Goździka” meldunki były analizowane w departamencie wywiadowczym StB w Bratysławie. Uznano tam, że pojawia się okazja, by przerwać działalność Kiripolsky’ego i jednocześnie nastraszyć cały zespół czechosłowacki. Przy udziale KGB opracowano plan porwania. Kiripolsky zamierzał spędzić swój pierwszy urlop na południu kraju. Lekceważąc niebezpieczeństwo, wybrał krótszą drogę pociągiem przez Wiener Neustadt w strefie radzieckiej. Wywiad czeski był już o tym poinformowany. W Wiener Neustadt czekali funkcjonariusze KGB. Kiripolsky’ego oskarżono o prowadzenie działalności szpiegowskiej przeciwko ZSRR na rzecz Amerykanów. Rosjan szczególnie interesował skład osobowy biura Radia Wolna Europa w Wiedniu. Ponieważ kończył się okres okupacji Austrii, po kilku tygodniach uznano, że lepiej przewieźć go do Czechosłowacji.

Noël Bernard. Był dyrektorem sekcji rumuńskiej, gdy w grudniu 1981 r. zachorował. W krótkim okresie rozwinął się u niego rak żołądka. Zmarł 23 grudnia 1981 r., zapoczątkowując serię tajemniczych zgonów kolejnych dyrektorów Rumuńskiej Rozgłośni RWE. W aktach Securitate znaleziono notatki potwierdzające ich udział w tych zgonach. Fot. z archiwum autora.

W praskim więzieniu przez kilkanaście kolejnych miesięcy bito go i torturowano w celu wymuszenia zeznań. Ostatecznie z oskarżenia o zdradę stanu i szpiegostwo został skazany na karę dożywocia. W 1955 r. szantażem i obietnicą lepszego traktowania starano się przekonać go do publicznego wystąpienia na specjalnie zwołanej konferencji prasowej, podczas której miał przekazać spreparowane, kompromitujące RWE informacje. Treść wystąpienia szczegółowo opracowali specjaliści z StB. Ostatecznie jednak zrezygnowano z tego pomysłu.Wypuszczono go dopiero w okresie „praskiej wiosny”, w maju 1968 r. Gdy w drugiej połowie lat 90., już po upadku komunizmu, próbowałem go odszukać, okazało się, że nie żyje. Zmarł w Pradze w lipcu 1992 r.

Z wiedeńskim biurem RWE związana jest także sprawa przedwojennego węgierskiego dziennikarza Aurela Abranyiego. Z opanowanego przez komunistów kraju udało mu się wydostać dopiero po kilku nieudanych próbach, gdy zgodził się na współpracę z węgierską bezpieką AVO. Za obietnicę wypełniania zadań wywiadowczych umożliwiono mu przedostanie się do Austrii, gdzie się osiedlił i doczekał austriackiego obywatelstwa. Otworzył w Wiedniu kancelarię adwokacką. Nawiązał też kontakt z RWE, przekazując tam informacje o bieżącej sytuacji na Węgrzech. Współpracował również z wywiadem francuskim i CIA. Oczywiście poinformował ich o swoich powiązaniach z AVO, z którą cały czas unikał kontaktów. Współpracę Abranyiego z RWE przerwała klęska rewolucji węgierskiej 1956 r. i zarzuty, jakie postawiono dziennikarzom węgierskiej sekcji RWE. Oskarżano ich o podburzanie powstańców, a jednocześnie atakowanie w audycjach faktycznego przywódcy Imre Nagya, co pozbawiło go niezbędnego poparcia społecznego.

Józef Światło wyjechał do wschodniego Berlina z zadaniem uzyskania pomocy NRD-owskiej Stasi w zamordowaniu redaktorki RWE, Polki – Wandy Brońskiej. Na szczęście podczas wykonwania tej misji zdecydował się na ucieczkę na Zachód. Fot. z archiwum autora.

Tajne węgierskie służby nie zapomniały mu jednak „zdrady”. Okazja nadarzyła się w październiku 1961 r. Został wówczas podstępnie uprowadzony przy pomocy agenta AVO. Tajemnicę udało się częściowo odsłonić dopiero pod koniec lat 80. Ustalono, że Abranyi został pozbawiony przytomności, zawinięty w dywan i przy pomocy KGB specjalnym samochodem z nadrukiem firmy oferującej czyszczenie dywanów wywieziony na Węgry. Po półtorarocznym śledztwie Sąd Wojskowy w Budapeszcie skazał go na 13 lat więzienia za zdradę i szpiegostwo. Dalsze jego losy pozostają do dzisiaj nieznane. Teoretycznie został zwolniony 15 października 1974 r. Do swoich bliskich nigdy jednak nie dotarł. Najprawdopodobniej został skrytobójczo zamordowany przez funkcjonariuszy AVO.

Szczególnie wrażliwy na niezależną krytykę i „wolne słowo” docierające z Zachodu był bułgarski dyktator Todor Żiwkow, który za pośrednictwem swoich służb specjalnych (Drżawna Sigurnost – DS) bezwzględnie rozprawiał się z przeciwnikami. Gniew bułgarskiego wodza wzbudzał zwłaszcza szydzący z reżimu w felietonach emitowanych przez RWE popularny felietonista, dysydent Georgi Markow. Z wykształcenia chemik, z czasem bez reszty poświęcił się pisarstwu. W swoich utworach (m.in. w głośnej powieści The Great Roof) krytykował stosunki panujące w Bułgarii. W rezultacie zakazano publikacji jego twórczości. W 1969 r. uciekł z kraju i zamieszkał początkowo we Włoszech, później w Londynie. Nawiązał współpracę z BBC i Radiem Wolna Europa, gdzie miał cotygodniową audycję, analizującą aspekty codziennego życia w komunistycznej Bułgarii. Jego działalność obserwowano w Sofii z coraz większą złością, poszukując sposobu „uciszenia” niepokornego pisarza. Funkcjonariusze DS postanowili zgładzić opozycjonistę. Gen. Stojanow (ówczesny szef bułgarskiego MSW) zwrócił się o pomoc techniczną do ZSRR. Specjaliści z KGB udali się do Sofii, by przeszkolić Bułgarów i pokazać im swoje najnowsze osiągnięcia. Należało do nich urządzenie wystrzeliwujące niewielki ładunek trucizny ze specjalnie spreparowanego parasola. W ładunku, pod rozpuszczającą się w temp. ok. 37ºC osłoną z wosku, ukryto toksyczny wyciąg z nasion rącznika w ilości wystarczającej do spowodowania szybkiej śmierci.

Podobny zamach, tym razem w Paryżu, przeżył inny bułgarski dziennikarz Vladimir Kostov. Na peronie stacji metra poczuł bolesne draśnięcie w okolicach łopatki. Po powrocie do domu poczuł się źle. Po kilku dniach temperatura opadła i powoli wracał do zdrowia. Przypadek Markowa i trwające swędzenie w okolicach łopatki skłoniły go jednak do ponownej wizyty w szpitalu. Znaleziono i usunięto częściowo rozpuszczoną kulkę wosku z trucizną o identycznych właściwościach jak te, które stały przyczyną śmierci Markowa. To, że udało mu się przeżyć, Kostov zawdzięczał grubemu swetrowi. Nabój dotarł do skóry nieco wolniej i nie zagłębił się wystarczająco głęboko. Kostov pracował w monachijskiej rozgłośni do końca jej istnienia, po czym w 1995 r. przeniósł się do niepodległej już Bułgarii.

 Z techniki użytej w przypadkach Markowa i Kostowa KGB korzystała jeszcze kilkakrotnie na przełomie lat 70. i 80., m.in. w przypadku Borysa Korczaka, Polaka urodzonego w Wilnie, który po wojnie sądzony był w Warszawie za swoją działalność niepodległościową. Cudem uniknął wykonania wyroku śmierci. Uwolniony z więzienia, uciekł w 1964 r. do Danii. Został potem zwerbowany przez CIA, a następnie przez KGB. Gdy w Moskwie odkryto jego podwójne zatrudnienie w tajnych służbach, postanowiono go zlikwidować za pomocą naboju z trucizną. Skrytobójczego zamachu, który zresztą przeżył, dokonano w miejscowości Vienna (stan Wirginia) w 1981 r.

Oleg Kaługin, były szef sowieckiego kontrwywiadu, potwierdził niedawno, że za zabójstwem Markowa również stało KGB, w którego laboratoriach skonstruowano wspomniane parasolki i naboje zawierające truciznę. Laboratoria te istnieją nadal i ciągle unowocześniają metody zabijania. Ich „wynalazki” służą do usuwania niewygodnych ludzi, także poza Rosją. Zdaniem Kaługina z ich pomocą zlikwidowano w Londynie w listopadzie 2006 r. Aleksandra Litwinienkę, a nieco wcześniej próbowano usunąć ukraińskiego kandydata na prezydenta Wiktora Juszczenkę. Technicznych gadżetów, pochodzących z laboratoriów KGB, używano już w latach 50. Ofiarami byli wówczas Ukraińcy: Stepan Bandera, zamordowany w Monachium przy użyciu specjalnego pistoletu rozpylającego cyjanek, i inny nacjonalista ukraiński Lew Rebet.

Mihai Cismărescu. Został w grudniu 1981 r., po śmierci Noëla Bernarda, mianowany dyrektorem stacji rumuńskiej Radia Wolna Europa. Zaledwie po roku pełnienia tej funkcji także on niespodziewanie zaczął odczuwać poważne problemy żołądkowe. Oficjalnie zmarł na raka żołądka 26 lutego 1983 r. Fot. z archiwum autora.

 Najbardziej dramatyczny dla Radia i jego pracowników okazał się rok 1981. Do szczególnie agresywnych działań przystąpił wówczas reżim w Rumunii, wykorzystując jednego z najkrwawszych terrorystów XX wieku „Carlosa” (prasa nadała mu przydomek „Szakal”). Zresztą rumuńska Securitate od dłuższego czasu podejmowała zbrodnicze akcje w Monachium. W niewyjaśniony do dzisiaj sposób zmarło na chorobę nowotworową o bardzo gwałtownym przebiegu czterech kolejnych dyrektorów Rozgłośni Rumuńskiej RWE. W marcu 1975 r. zginął ugodzony nożem na monachijskiej ulicy popularny i chętnie słuchany w ojczystym kraju 34-letni dziennikarz RWE Cornel Chiriac, prowadzący muzyczną audycję dla młodzieży. Policja zatrzymała 17-letniego emigranta rumuńskiego Mario Groppa, któremu jednak nie potrafiono udowodnić winy ani wydobyć od niego konkretnych zeznań. W końcu lutego 1975 r. w prasie rumuńskiej pojawiły się doniesienia mające skompromitować Chiriaca, co uprawdopodabnia podejrzenia o roli Securitate w jego zabójstwie.

Dowiodło tego także kolejne zdarzenie, które spotkało dziennikarza rumuńskiej sekcji RWE Emila Georgescu. Rankiem 28 czerwca 1981 r. został zaatakowany przez mężczyznę, który zadał mu ponad 20 ciosów nożem. Pani Georgescu, schodząca do garażu tuż za mężem, usłyszała słowa zabójcy: „teraz już nic więcej nie napiszesz!”. Dostrzegła też fragment francuskich numerów rejestracyjnych samochodu zamachowca, co pomogło niemieckiej policji dość szybko ująć sprawcę. Ponieważ jego ofiara przeżyła, został skazany zaledwie na kilkuletnie więzienie. Przed sądem nie zdradził zleceniodawców zbrodni. Georgescu po półrocznym pobycie w szpitalu powrócił do pracy w początkach 1982 r. Nie bez przyczyny nadal obawiał się ataku na swoje życie. W 1984 r. nagle zachorował na raka płuc. Choroba, podobnie jak w przypadku trzech poprzednich dyrektorów Rumuńskiej Rozgłośni RWE, rozwijała się błyskawicznie. Zmarł w styczniu 1985 r. Wszystko wskazuje na to, że śmierć nastąpiła w rezultacie podania mu środka wywołującego śmiertelną chorobę.

Nie są znane próby wynajmowania zabójców dla wyeliminowania nawet tych najbardziej znienawidzonych przez reżim w Warszawie polskich dziennikarzy RWE. Poza jednym przypadkiem. Niemal na pewno wspomniany wyjazd do Berlina w grudniu 1953 r. Józefa Światły związany był z planami zamordowania Wandy Pampuch-Brońskiej, która występowała przed mikrofonami rozgłośni w Monachium, opisując własne tragiczne przeżycia w ZSRR i okoliczności towarzyszące likwidacji polskich komunistów w ramach tzw. wielkiej czystki (zostali tam rozstrzelani także jej rodzice). W zabiciu dziennikarki miał pomóc wywiad NRD. Jednak ucieczka Światły i ujawnienie przez niego działań, które podejmowały tajne komunistyczne służby, spowodowały odstąpienie od tego zamysłu.

Teren wokół budynku Radia Wolna Europa po zamachu z 21 lutego 1981 r. Fot.  Narodowe Archiwum Cyfrowe

Odosobnionym przypadkiem było upublicznienie wyroku śmierci, który wydał wojskowy sąd w Warszawie w 1983 r. na ówczesnego dyrektora Rozgłośni Polskiej RWE Zdzisława Najdera za jego rzekome szpiegostwo na rzecz USA. Tym samym praktycznie zamknięto sobie możliwość fizycznego wyeliminowania go rękami nasłanego zabójcy. Nie były to już lata 50., gdy nic nie mogło powstrzymać KGB np. przed skrytobójczym wykonaniem wyroku śmierci.