Artykuł ten ukazał się pierwotnie na stroniePoszukiwanieSkarbów.com

Monety oblężnicze w historii polskiej numizmatyki są bardzo rzadkim zjawiskiem. W całej numizmatyce polskiej znamy tylko dwa takie epizody. Pierwszym przypadkiem polskich monet oblężniczych są gdańskie monety oblężnicze z roku 1577, drugim monety oblężonego Zamościa 1813. Są to bardzo ciekawe numizmaty, dlatego chciałbym je krótko opisać. Niniejszy artykuł poświęcony jest pierwszym polskim monetom oblężniczym – Gdańsk 1577r.

Rys historyczny

W roku 1576 Gdańsk jako jedyny nie uznał Stefana Batorego (1576-1586) królem, składając deklarację wierności cesarzowi Maksymilianowi II. Odpowiedzią króla na ten akt nieposłuszeństwa był zakaz handlu. Cały przepływ towarów na Wiśle skierowano do Elbląga. 17 kwietnia 1577r. wojska królewskie dowodzone przez hetmana nadwornego Jana Zborowskiego w liczbie 2.000 żołnierzy wygrały bitwę nad jeziorem Lubieszowskim, z 14.000 żołnierzy wojsk Hansa Winkelbrucha, wspieranymi przez 30 okrętów eskadry duńskiej. Klęska ta jeszcze bardziej zdeterminowała mieszczan do obrony Gdańska. 11 czerwca 1577r. osiemnastotysięczna armia polska przystąpiła do oblężenia miasta. Okazało się jednak że zbuntowane miasto było dobrze przygotowane do obrony. Przeciągające się walki – prawie dziesięć miesięcy - nie dały wyraźniej przewagi żadnej ze stron i uzmysłowiły obu walczącym stroną konieczność szukania innego rozwiązania tej trudnej sytuacji. Z jednej strony król kierował swą uwagę na wojnę z Rosją (ofensywa moskiewska), z drugiej strony Gdańsk ponosił ogromne straty w wyniku blokady handlowej. Dlatego też 12 grudnia 1577r. doszło do układu zadawalającego obie strony. Król w ramach kontrybucji wojennej otrzymał 200.000 złotych, odstąpił jednak od realizacji tzw. Statutu Karnkowskiego¹ dając tym samym pewną niezależność miastu zachowując dotychczasowe przywileje i autonomie. Miasto złożyło królowi hołd.

Monety oblężnicze

Przeciągające się oblężenie a w związku z tym rosnące koszty działań wojennych (inwestycje obronne, opłacenie zaciężnego wojska itp.) zmusiły Radę Miasta do podjęcia decyzji do wybicia monet w czasie oblężenia. Już rok wcześniej senat gdański zaczął gromadzić srebro na żołd. Wielokrotnie zwiększano podatki, korzystano z rezerw srebra i złota zamożnych cechów. Gdy zgromadzone rezerwy okazały się niewystarczające sięgnięto nawet po rezerwy kościelne². W 1577r. uruchomiono więc mennicę gdańską, nieczynną od wielu lat z wyjątkiem krótkiego okresy bezkrólewia w roku 1573. Na cele mennicy stanął Kacper Goebel. Był to przedsiębiorca handlowy i posesjonat miejski, będący również przywódcą cechów i pospólstwa miejskiego. Opowiadał się za protekcją duńską. Monety bite za jego zarządu nie posiadały żadnego znaku. Goebel został on jednak uwięziony w krótkim czasie pod zarzutem zdrady stanu. Zarzucono mu bicie większej ilości talarów niż to wynikało z rozliczeń kasą miejską, oraz bicie groszy po zaniżony stopie. Mimo prób oczyszczenia się z zarzutów nie dano wiary wyjaśnieniom Goebela, a on sam uciekł do obozu królewskiego szukając opieki i łaski. Jego następcą został w dniu 14 września Walter Tallemann z Lubeki, który piastował to stanowisko przez cały czas trwania oblężenia. Według zawartej umowy ustalono bicie talarów po 7 sztuk na 11,5 - łutową grzywnę, półtalarów tej samej stopy, groszy po 96 sztuk z 4 łutowej grzywny i szelągów po 148 sztuk z 2 - łutowej grzywny. Ustalono, iż Tellemann miał otrzymać za przekucie grzywny czystego srebra na talary i półtalary - 14 groszy, za przekucie na grosze - 34 grosze, za szelągi - 68 groszy. Monety bite przez Tallemanna mają znak ptaszka (kawki) na końcu legendy na rewersie.

Za bicie monet złotych odpowiadał Włoch Gracjan Gonsalo na mocy decyzji rady z 31 sierpnia. Miał on nadzorować bicie złotych dukatów na stopę węgierską po 54 sztuki z grzywny złota o dobroci 23 karaty 12 gramów. Według podpisanego kontraktu wynagrodzenie miało wynosić 1 grosz od sztuki³.

W czasie oblężenia Gdańska bito pięć rodzajów monet: szelągi, grosze, półtalary, talary i dukaty. Wszystkie wymienione monety bito ze słabego srebra, wyjątkiem są pełnowartościowe dukaty⁴. Monety oblężnicze wbite są z datą 1577, na awersie zawierają herb Gdańska i legendę otokową, na rewersie widnieje natomiast popiersie, półpostać lub cała postać Chrystusa oraz napis "DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR⁵" (" broń nas Chryste Zbawicielu"). Wybór rewersu miał podkreślać niezależność zbuntowanego miasta od króla, tylko od osoby stojącej ponad nim, do Chrystusa.

SZEL?GI GDAńSKIE OBLęŻNICZE średnica: 20 mm; waga: 1,13; metal: srebro (1 pozycja – Kopicki⁶,Kurpiewski⁷) Są to szelągi ze stempla Kacpra Goebela.

Szeląg oblężniczy 1577, Gdańsk

GROSZE GDAńSKIE OBLęŻNICZE średnica: 23mm; waga: 1,90; metal: srebro, złoto (6 pozycji srebrnych, 1 złota – Kopicki; 13 pozycji srebrnych, 1 złota - Kurpiewski) Grosze Kacpra Goebela z gwiazdą i krzyżem, wykonane starannie z walców. Grosze Waltera Tallemanna z rozetką i ptakiem (kawką), wykonane nierówno, ze zwykłych maszyn.

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta stempla K. Goebla na rewersie rozetka kończy napis

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta autorstwa K. Goebla

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta autorstwa K. Goebla, na awersie przerywniki w postaci kropek, na rewersie brak przerywników

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta autorstwa W. Tallemanna z kawką na rewersie

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta autorstwa W. Tallemanna z kawką na rewersie

Grosz oblężniczy 1577, Gdańsk, odmiana z kawką na awersie i na rewersie, ale nieco inna interpunkcja, bardzo rzadka odmiana grosza oblężniczego

PÓŁTALARY GDAŃSKIE OBLĘŻNICZE średnica: 35mm; waga: 13,75; metal: srebro, złoto. (1 pozycja srebrna, 1 złota – Kopicki; 1 pozycja srebrna, 2 złote - Kurpiewski) Bite z kawką przez Waltera Tallemanna

Półtalar (czterodukatowy) oblężniczy 1577, Gdańsk, moneta autorstwa W. Tallemanna z kawką na rewersie⁸

TALARY GDAŃSKIE OBLĘŻNICZE średnica: 41mm; waga: 27,50; metal: srebro, złoto. (2 pozycje srebrne, 3 złote – Kopicki; 3 pozycje srebrne, 2 złote - Kurpiewski) Występują tu zarówno odmiany bite przez Goebela jak i Tallemanna

Talar oblężniczy 1577, Gdańsk, odmiana z walca autorstwa K. Goebla

Talar oblężniczy 1577, Gdańsk, odmiana z kawką - autorstwa W. Tallemanna

Talar oblężniczy 1577, Gdańsk, odmiana z kawką - autorstwa W. Tallemanna

DUKATY GDAŃSKIE OBLĘŻNICZE średnica: 22mm; waga: 3,57; metal: złoto. (1 pozycja (odmiany) – Kopicki, Kurpiewski)

Bite przez Gonsala na stopę węgierską po 56 sztuk z grzywny 23,5 karatowego złota, a więc jako pełnowartościowe monety.

 Dukat oblężniczy 1577, Gdańsk⁹

PIĘCIODUKATY GDAŃSKIE OBLĘŻNICZE średnica: 41mm; waga: 17,85; metal: złoto. (1 pozycja – Kurpiewski – moneta bita stemplem talara)

Z ciekawostek dotyczących gdańskich monet oblężniczych można przytoczyć jednostronną odbitkę gdańskiego talara oblężniczego w złocie opisaną w artykule Jacka Tylickiego "Trzy rzadkie numizmaty gdańskie w zbiorach prywatnych" opublikowanym w Biuletynie Numizmatycznym Nr 3 (339) 2005 PTN. Jest to wyjątkowy unikat, stempla K. Goebla gdyż wszystkie dotychczasowe gdańskie talary oblężnicze bite były dwustronnie. Przypuszcza się że wykonano je w XVIII lub XIX wieku na zamówienie kolekcjonerów. Potwierdzono również istnienie jednostronnej odbitki w miedzi¹⁰.

Jednostronna odbitka gdańskiego talara oblężniczego (1577) w złocie¹¹

Oprócz bicia własnej monety podczas oblężenia mennica gdańska ostemplowała (kontrasygnowała) monety obce znajdujące się w obiegu – głównie monety pruskie¹² ale i obu ostatnich Jagiellonów, węgierskie, siedmiogrodzkie, ziębickie, wrocławskie a nawet monety angielskie takie jak ryal czy rosenobel¹³. Monety srebrne znaczono symbolami haczyków, monety złote natomiast herbem miasta. O ile użycie herbu miasta jest symbolem oczywistym, to symbol haczyków jest sprawą sporną. Według Vossberga związane jest to z osobą Gonzalo, który na swej pieczęci użytej podczas sporządzanie umowy z miastem posiadał między innymi symbol haka. Bahrfeldt natomiast w tym symbolu dostrzega znak mennicy¹⁴

 Kontrasygnatury wybijane w Gdańsku na monetach w czasie oblężenia miasta w 1577r.¹⁵

Gdańsk w oblężeniu 1577, dukat austriacki Ferdynanda I z kontrasygnatą oblężniczą - herb Gdańska w owalnej tarczy, złoto

Gdańsk w oblężeniu 1577, Ferdynand I - dukat 1562, Krzemnica z kontrasygnatą oblężniczą - herb Gdańska w owalnej tarczy, złoto

Gdańsk w oblężeniu 1577, Ferdynand I -dukat 1563, Krzemnica z kontrasygnatą oblężniczą -herb Gdańska w owalnej tarczy, złoto

Mennica gdańska zakończyła bicie monet oblężniczych z chwilą ustania konfliktu z królem. Nakazano wycofanie monet znajdujących się w obiegu w ciągu trzech miesięcy, drobne monety przetapiano. Stefan Batory nakazał przebicie wszystkich gdańskich monet wybitych po śmierci Zygmunta Augusta. Pomimo tego w obiegu jeszcze przez długi czas krążyły kontrasygnowane monety¹⁶.

Jak widać, mimo że oblężenie Gdańska było historycznie bardzo krótkim okresem, to zaowocowało ono bardzo ciekawymi numizmatami Pierwsze oblężnicze monety polskie są wyjątkowo starannie wykonane¹⁷ (zwłaszcza pod nadzorem Kacpra Goebela), o ciekawych i bogatych rysunkach. Gdańsk zawdzięczał to posiadaniu własnej mennicy, oraz wybitnym medalierom. Dlatego też gdańskie monety oblężnicze należą na najpiękniejszych monet tego typu. Obecnej stanowią prawdziwą ozdobę każdej kolekcji numizmatycznej.

Wszystkie przedstawione w artykule fotografie monet (z wyjątkiem gdzie podano inne źródło) pochodzą z aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego i są udostępnione za zgodą i wiedzą WCN.

Artykuł ten w swojej formie jest tylko ogólnym nakreśleniem tematu i z racji swojego charakteru nie wyczerpuje przedmiotowego zagadnienia.

Literatura:
Marian Gumowski, Mennica Gdańska. PTAiN, Gdańsk 1990.
Marian Gumowski, Podręcznik Numizmatyki Polskiej, Towarzystwo Numizmatyczne w Krakowie.
Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1995.
Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1576-1586 (Stefan Batory). Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1994.
Janusz Kurpiewski, Zarys historii pieniądza polskiego. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1993.
Tadeusz Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981.
Czar srebra magia złota, Muzeum zamkowe w Malborku. Malbork 2007.
Trzy rzadkie numizmaty gdańskie w zbiorach prywatnych. Jacek Tylicki. Artykuł opublikowanym w Biuletynie Numizmatycznym Nr 3, (339) 2005 PTN.
http://www.k-k.pl/fotki/marek-jura/notgeld/notgeld-d007.htm

Przypisy:
¹ Statuty (Konstytucje) Karnkowskiego - miały uregulować sprawę zwierzchnią Polski w stosunku do Gdańska. Formułowały zasady suwerenności państwa na morzu w oparciu o przepisy zwiększające kontrole króla nad polityką miast portowych. Ostatecznie anulowano go w 1585r.
² Z obecnej katedry morskiej przetopiono posagi apostołów -Tadeusz Kałkowski,Tysiąc lat monety polskiej. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s.177.
³ Marian Gumowski, Mennica Gdańska PTAiN, 1990 Gdańsk. s. 84.
⁴ Ich wartość osiągnęła 54 grosze srebrne.
⁵ Znanych jest kilka wariantów jak "DEFENDE NOS CHRISTE" lub "DEFENDE NOS SALVATOR" (Janusz Kurpiewski, Zarys historii pieniądza polskiego, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1993).
⁶ Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1995.
⁷ Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1576-1586 (Stefan Batory). Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, W-wa 1994.
⁸ Czar srebra magia złota Muzeum zamkowe w Malborku. 2007 Malbork, s. 201 (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie)
⁹ Czar srebra magia złota, Muzeum zamkowe w Malborku. 2007 Malbork, s. 202 (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie)
¹⁰ Jacek Tylicki, Trzy rzadkie numizmaty gdańskie w zbiorach prywatnych. Artykuł opublikowanym w Biuletynie Numizmatycznym Nr 3, (339) 2005 PTN, s. 186.
¹¹ Ibidem, s. 185.
¹² Np. grosz pruski lenny Albrechta z 1533 należy do unikatów (Janusz Kurpiewski Zarys historii …op. cit., s.46.)
¹³ Są to również unikaty - R8 wg Kopickiego.
¹⁴ Marian Gumowski Mennica Gdańska op. cit.,. s. 91
¹⁵ Janusz Kurpiewski, Katalog monet..., op. cit., s 138, również Marian Gumowski, Podręcznik Numizmatyki Polskiej, TN w Krakowie
¹⁶ http://www.k-k.pl/fotki/marek-jura/notgeld/notgeld-d007.htm
¹⁷ Z reguły monety oblężnicze wykonywane były niestarannie, o prostych nieskomplikowanych rysunkach z oczywistych powodów i ograniczeń, jak np. monety z oblężenia Zamościa.