W czasie wojny polsko-bolszewickiej na ziemiach polskich znalazło się pięć potencjalnych źródeł uzyskiwania żołnierzy i kadry dowódczej mogącej służyć w niepolskich jednostkach ochotniczych walczących przeciwko bolszewikom. Były to:

a) obozy internowanych, gdzie przebywali żołnierze jednostek „białogwardyjskich” i ukraińskich, których wojenne losy rzuciły do Polski;

b) obozy jenieckie, w których przebywali jeńcy bolszewiccy;

c) wracające przez Polskę do domu transporty zwalnianych z niewoli jeńców pochodzenia rosyjskiego i ukraińskiego, przebywających do tej pory w Niemczech;

d) pragnące dalej walczyć przeciwko bolszewikom resztki wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej, które znalazły się po polskiej stronie frontu;

e) grupy ludności zamieszkującej polsko-rosyjskie pogranicze, które nie czuły się Polakami, a wyrażały gotowość czynnego udziału w walce zbrojnej, u boku wojsk polskich, w celu uzyskania niepodległości zamieszkiwanych przez siebie ziem.

Źródła te mogły być wykorzystane przy dużej dozie ostrożności, zwłaszcza gdy chodzi o oba typy obozów jenieckich. Znajdujący się w nich jeńcy bolszewiccy i żołnierze walczący o powrót carskiej lub „demokratycznej” Rosji nie czuli sympatii do Polski. „Biali” Rosjanie uważali ją bowiem za część imperium rosyjskiego, natomiast „czerwoni” – za teren „misyjny” dla wprowadzania w życie haseł rewolucji.

Z takiego stanu rzeczy strona polska zdawała sobie sprawę, czego dowodem może być np. odmowa włączenia do rosyjskich wojsk sojuszniczych kozackiego „czerwonego” pułku kawalerii im. Trockiego, który „zdezerterował” na stronę polską z zamiarem szerzenia propagandy bolszewickiej w szeregach Wojska Polskiego i w obozach jenieckich¹.

Pierwsze oddziały rosyjskie pojawiły się po stronie polskiej jeszcze na początku 1919 r. Wówczas to w Kobryniu na stronę polską przeszła rosyjska drużyna oficerska, walcząca dotychczas przeciwko bolszewikom u boku Niemców. Po wycofaniu się wojsk niemieckich z Pińska, gdzie stacjonowała dotychczas „oficerska drużyna” (czyli faktycznie kompania), odeszła ona pod naporem Armii Czerwonej do Kobrynia i tam podporządkowała się polskiemu dowództwu. Została przydzielona do Dywizji Podlaskiej (czyli późniejszej 9. DP), dowodzonej przez gen. Antoniego Listowskiego. Rosyjska jednostka odznaczyła się w trakcie walk zimowo-wiosennych 1919 r., co zostało odnotowane w prasowych komunikatach wojennych Sztabu Generalnego z 19 lutego i 7 marca.

Przejście rosyjskiego oddziału na stron polską i jego udział w walkach wywołały zainteresowanie skupionej w stolicy Polski emigracji rosyjskiej. W czasopiśmie emigracji „Warszawskaja Recz” pojawiły się komunikaty wzywające przebywających na terenie Polski wojskowych rosyjskich do wstępowania do „drużyny”. Akcja ta zyskała również poparcie utworzonego w marcu 1919 r. w Warszawie Komitetu Rosyjskiego, który pełnił funkcję reprezentacji politycznej emigracji rosyjskiej w Polsce.

Reakcja krajowej opinii publicznej oraz interpelacja złożona 27 lutego 1919 r. w Sejmie Ustawodawczym przez posła Polskiej Partii Socjalistycznej Mieczysława Niedziałkowskiego spowodowały wydanie 28 marca 1919 r. przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego rozkazu likwidacji rosyjskiej jednostki². Jednakże zamiast wykonania rozkazu rozformowania nastąpiło rozwinięcie drużyny do szczebla batalionu. Miały na to niewątpliwie wpływ dotychczasowe wyniki w walkach jednostki rosyjskiej, ale również sympatie polskich oficerów do ich rosyjskich kolegów pochodzących z armii carskiej i brak u Naczelnego Wodza podstaw do obaw o zagrożenie bezpieczeństwa Polski ze strony „białych”.

Batalion, którego etat ustalono na 1116 żołnierzy, pomimo podporządkowania 9. DP i polskiego dowództwa (kpt. Bocheński) stanowił odrębną jednostkę. Jego struktura wewnętrzna, używane regulaminy wojskowe oraz oznaki stopni, z wyjątkiem orzełka na czapce, ściśle odpowiadały wzorom rosyjskim. Do jednostki wcielono Rosjan z wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej, jeńców bolszewickich, którzy wyrazili na to zgodę, oraz Polaków – byłych oficerów armii carskiej – którzy nie znaleźli miejsca w szeregach odrodzonego Wojska Polskiego, przede wszystkim z powodu braków w wykształceniu wojskowym i ogólnym.

Kajetan Chiniewicz-tu jeszcze w rosyjskim mundurze z czasów I wojny światowej, potem walczył w szeregach odrodzonego Wojska Polskiego (fot. ze zbiorów redakcji przekazana w prezencie rodzinie która odnalazła się dzięki ukazaniu się artykułu)

 

Ten różnorodny skład osobowy był, według opinii nowego dowódcy 9. DP gen. Władysława Sikorskiego, przyczyną utraty elitarności jednostki i braku dyscypliny wśród żołnierzy. Większość z nich rabowała miejscowych chłopów i Żydów, a na wiadomość o postępach natarcia Denikina demonstrowała w sposób otwarty swoją radość i wrogi stosunek do Polski, zrywając z czapek polskie orzełki³. Piłsudski polecił więc rozwiązać batalion, co nastąpiło 5 września 1919 r. Po zastosowaniu środków ostrożności żołnierzom odebrano broń i skierowano ich do obozu na Powązkach w Warszawie, skąd ci, którzy wyrazili ochotę, mogli zostać wysłani do wojsk gen. Antona Denikina. Do obozu na warszawskich Powązkach trafiło również ok. 2,5 tys. żołnierzy internowanej 7 czerwca 1919 r. tzw. dywizji tulskiej.

Doświadczenia z batalionem pińskim i ujawnionym przy tej okazji wrogim stosunkiem oficerów rosyjskich do Polski zaowocowały nowym podejściem do sprawy przebywających na terenie Polski rosyjskich wojskowych i urzędników. W poczynaniach polskiego dowództwa dało się zauważyć tendencję do usuwania ich z obszaru kraju. Jednocześnie unikano deklarowania woli współpracy wobec ofert napływających od emisariuszy dowódców „białych” armii z różnych frontów wojny domowej. Umożliwiano im natomiast werbunek do reprezentowanych przez siebie formacji.

Umowę o werbunku z przedstawicielami gen. Nikołaja Judenicza podpisano w maju 1919 r. Strona polska zobowiązała się umożliwić prowadzenie zaciągu w obozach jeńców i internowanych oraz ułatwić przejazd transportom udającym się do wojsk Judenicza na północnym wschodzie Rosji⁴. Przybyła do Polski misja wojskowa z ks. Zinskim-Szichmatowem i rtm. Gosztowttem kontrolowała ewakuację w czerwcu i lipcu 3 tys. ludzi, w tym całej „dywizji tulskiej”.

Rosyjskie misje wojskowe zainteresowane były nie tylko Rosjanami przebywającymi w obozach internowanych. Prowadziły one również werbunek wśród rosyjskich jeńców wojennych z I wojny światowej, wziętych do niewoli przez państwa centralne. Przebywali oni jeszcze na terenach Polski lub poprzez nasz kraj wracali do domu. Władze polskie nie zezwoliły natomiast na prowadzenie rekrutacji i agitacji w obozach jeńców sowieckich.

Odmiennie potraktowano oficerów wziętych do niewoli na froncie wschodnim. O ile nie zadeklarowali oni chęci wstąpienia do którejś z „białych” formacji do połowy lipca 1919 r., odsyłano ich do obozów jeńców.

Po przegranych bitwach pod Orłem i Woroneżem wojska „białych” cofały się na południe Rosji⁵. Należący do Armii Ochotniczej 2. Korpus dowodzony przez gen. Nikołaja E. Bredowa w wyniku przeciwuderzenia Armii Czerwonej podjętego późną jesienią 1919 r. został odcięty od głównych sił Denikina i zepchnięty w kierunku granicy rumuńskiej. W myśl umowy zawartej między Denikinem a rządem rumuńskim jednostki Armii Ochotniczej mogły wejść na terytorium Rumunii w celu reorganizacji i odpoczynku. Jednakże Rumuni nie dotrzymali umowy. Zbliżające się jednostki rosyjskie zostały przyjęte przez nich ogniem artylerii. Nie mogąc przekroczyć granicy i nie chcąc wpaść w ręce bolszewików, „biali” skierowali się w stronę Polski. Pod naciskiem dyplomacji brytyjskiej strona polska wyraziła zgodę na przekroczenie granic Rzeczypospolitej przez tę część wojsk gen. Denikina.

Korpus rosyjski zosta rozbrojony i internowany w Polsce na mocy umowy zawartej 1 marca 1920 r. w Sołobkowicach przez gen. Bredowa i delegację polską z rtm. ks. Radziwiłłem. Warunki umowy zostały sprecyzowane 29 lutego 1920 r. przez szefa Sztabu Generalnego WP płk. Stanisława Hallera⁶. Gwarantowała ona m.in. odesłanie, gdy będzie to możliwe, żołnierzy na tereny zajęte przez Denikina, przechowanie za pokwitowaniem broni rosyjskiej przez stronę polską do czasu opuszczenia przez żołnierzy korpusu terytorium Rzeczypospolitej oraz zachowanie broni białej i krótkiej (bez amunicji) przez oficerów korpusu, co miało charakter honorowy.

Granice polskie Korpus przekroczył w składzie trzech „grup”:

– grupa gen. mjr. Nikołaja W. Skliarowa, którą tworzyły 1. i 2. mieszane (swodnyje) dywizje kawalerii oraz 3. Terska Brygada Piechoty (płastuńska)⁷,

– grupa gen. mjr. Andreja I. Szewczenki, którą tworzyły 4. Dywizja Strzelców⁸ i 4. Dywizja Piechoty⁹ oraz Kombinowana Dywizja Gwardii,

– grupa gen. Michaiła N. Promtowa w składzie 5. DP¹⁰ i 2. Kolumna Piechoty. W sumie granicę Polski przekroczyło 15–16 tys. żołnierzy rosyjskich¹¹.

Rosjanie zostali przyjęci przez stronę polską w Jarmolińcach, a następnie kierowani byli do stacji rozdzielczych w Stryju, Lwowie i Dorohusku, gdzie odbywali tygodniową kwarantannę i poddawani byli zabiegom sanitarnym, a następnie poprzez stację wysyłkową w Husiatyniu kierowani byli do miejsc przeznaczenia. Ewakuacja do obozów internowania w głębi kraju, nadzorowana przez specjalną komisję z płk. Kaweckim na czele, trwała miesiąc – od 17 marca do 13 kwietnia 1920 r.

Oficerów i żołnierzy z jednostek kozackich umieszczono w obozie internowanych nr 1 w Dąbiu, natomiast pozostałych (część wraz z rodzinami) w obozach jenieckich nr 1 w Strzałkowie i nr 4 w Pikulicach. Przybyłych do obozu żołnierzy Bredowa, na wyraźne życzenie strony rosyjskiej, odgrodzono od przebywających tam już wcześniej jeńców bolszewickich¹².

Przeładowanie dotychczas istniejących obozów jenieckich spowodowało konieczność umieszczenia bredowców również w innych obozach. Specjalnie dla nich utworzono obóz jeńców nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim, a część żołnierzy osadzono w obozie jenieckim nr 5 w Szczypiornie, gdzie kierowano ozdrowieńców i tych, którzy utracili kontakt z własnymi jednostkami¹³.

Trudne warunki bytowe w obozach i stacjach rozdzielczych spowodowały rozluźnienie dyscypliny wśród żołnierzy rosyjskich. Zanotowano nawet przypadki użycia przez nich broni w stosunku do żołnierzy polskich. Natomiast przebywający na przepustkach bredowcy urządzali wiece, a wśród żołnierzy prowadzona była agitacja przeciwko Polsce¹⁴. W celu zapobieżenia podobnym incydentom minister spraw wojskowych w rozkazie z dn. 19.04.1920 r. zakazał wydawania przepustek bredowcom bez zgody odpowiedniego dowództwa okręgowego oraz polecał odebranie broni białej i krótkiej oficerom i Kozakom. Broń miała być odtąd złożona w magazynach, znajdujących się pod nadzorem komendanta obozu¹⁵. Broń odebrano bez żadnych incydentów. Żołnierze korpusu gen. Bredowa przebywali w Polsce do lata 1920 r., kiedy to zostali ewakuowani na Krym do wojsk następcy Denikina gen. Piotra Wrangla .

Po zwycięstwie wojsk polskich nad armią Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej gen. Aleksandra Grekowa i uzyskaniu wspólnej granicy z Rumunią w wyniku zajęcia Galicji Wschodniej zaistniała możliwość odesłania pozostałych żołnierzy rosyjskich do walczącej na południu Rosji armii gen. Denikina. W zamian za to Denikin zezwolił na repatriację Polaków z zajmowanych przez swoje wojska terenów. Poprzedzone to zostało wieloma zabiegami dyplomatycznymi ze strony Piotra Struvego, przedstawiciela w Polsce nowego dowódcy wojsk antybolszewickich na południu Rosji gen. Wrangla, oraz Rady Wojennej państw Ententy, której naciski pomogły w uzyskaniu zgody rządu Rumunii na ewakuację oddziałów rosyjskich przez jej terytorium. Po uzyskaniu zgody rządu rumuńskiego rozpoczęto wysyłanie transportów do rumuńskich portów czarnomorskich, skąd na statkach odpływały do znajdujących się pod kontrolą „białych” Odessy, Chersonia i Sewastopola.

Wzorem dla kozackiego projektanta były mundury "białych" armii. Ilustracja przedstawia żołnierza wojsk syberyjskich. Zwróćcie uwagę na biało-zieloną wstążkę na rękawie. Były to kolory heraldyczne Syberii i zostały one później uwiecznione na znakach pułkowych pułków syberyjskich Wojska Polskiego-ilustracja "Cekhauz" 2000, nr 1

Nie jest znana ogólna liczba żołnierzy i urzędników rosyjskich, którzy tą drogą opuścili Polskę do stycznia 1920 r., to jest do czasu zawieszenia odbierania transportów przez stronę rumuńską, spowodowanego ogólną sytuacją Armii Ochotniczej Denikina, która ponosiła wówczas klęskę za klęską. Do 26 sierpnia 1920 r. przez port w Gałaczu zdołano ewakuować do Sewastopola ok. 12,5 tys. Rosjan¹⁶. Dwa ostatnie transporty – kozaków dońskich i batalionu pińskiego – zostały odesłane z powrotem i umieszczone w obozie internowanych w Dąbiu¹⁷. Kolejne transporty pozostałych oraz nowo internowanych Rosjan mogły być odprawione dopiero po upływie pół roku, kiedy to możliwe stało się przetransportowanie żołnierzy rosyjskich na Krym do gen. Wrangla.

 

Jednostki kozackie

 Na początku XX wieku jednostki kozackie stanowiły poważną część armii carskiej. W każdej rosyjskiej dywizji kawalerii był pułk kozacki, poza tym jednostki kozackie tworzyły piętnaście samodzielnych związków taktycznych rozrzuconych po terenie całego imperium. Istniała również kozacka brygada gwardii cesarskiej.

W czasie I wojny światowej Kozacy wystawili dodatkowe jednostki i walczyli na wszystkich frontach wojny prowadzonej przez Rosję. W czasie rewolty gen. ?awra Korniłowa przeciwko Rządowi Tymczasowemu po stronie zbuntowanego generała opowiedział się dowódca III Korpusu Kawalerii gen. Piotr N. Krasnow. Natomiast w dniu zakończenia walk w Piotrogrodzie i zwycięstwa bolszewików wystąpił przeciwko nim gen. Aleksiej Kaledin – ataman Kozaków Dońskich. Wraz z organizującymi się nad Donem formacjami „białej” Armii Ochotniczej prowadził on walki z Gwardią, a potem Armią Czerwoną. Pod jego przewodnictwem powołano w Nowoczerkasku kozacki rząd wojskowy, a ten ogłosił niezależność ziem kozackich, na których miał sprawować władzę do czasu powrotu Rządu Tymczasowego.

Załamany sukcesami wojsk bolszewickich i niesnaskami w obozie „białych” ataman Kaledin 11 lutego 1918 r. popełnił samobójstwo. Nowym atamanem wybrano Aleksandra Nazarowa, ale już 25 lutego „czerwoni” zdobyli Nowoczerkask i w miesiąc później ustanowili tam Sowiecką Republikę Donu. Dzięki pomocy w broni i amunicji wojsk niemieckich, które usadowiły się na Ukrainie i na Kaukazie, Kozakom udało się odzyskać Nowoczerkask i ponad 20 stanic.

Powstałe z kozackiej starszyzny tzw. Koło Ocalenia Donu 16 maja 1918 r. wybrało na atamana gen. kawalerii Piotra N. Krasnowa. Trzy miesiące później wręczono mu uroczyście buławę „Atamana Wszechwielkiego Wojska Dońskiego”. Podległe mu jednostki kozackie walczyły u boku Denikina na południowym odcinku frontu. Ich udziałem były nie tylko początkowe sukcesy i zwycięstwa nad bolszewikami, ale i porażki i ostateczna klęska w 1920/1921 r. Ataman Krasnow już 15 lutego 1919 r. złożył buławę atamańską i wyjechał do Niemiec, przekazując podległe sobie jednostki dowództwu „białych”. Walczyły one aż do ewakuacji do Turcji.

Przeciwko bolszewikom walczyli nie tylko Dońcy. Wystąpili również Kozacy Orenburscy pod atamanem Aleksandrem Dutowem i Kozacy Zabajkalscy atamana Grigorija Siemionowa. Według oceny władz bolszewickich stanowili oni na tyle poważne zagrożenie, że w instrukcji KCRKP(b), podpisanej przez Jakowa Swierdłowa, już w punkcie 1 polecano: „Przeprowadzić masowy terror przeciwko bogatym Kozakom, likwidując ich całkowicie; przeprowadzić bezwzględny masowy terror w stosunku do wszystkich Kozaków biorących jakikolwiek bezpośredni lub pośredni udział w walce z władzą radziecką”¹⁸.

 

Dyrektywa ta była realizowana z całą stanowczością. Prawdopodobnie pierwszymi ofiarami nowego rodzaju terroru, polegającego nie na fizycznej likwidacji, a na deportacjach całych grup ludności, byli Terscy Kozacy ze stanic Sunżeskaja, Tarskaja i Aki Jurtowskaja, których wywieziono w głąb Rosji na wiosnę 1920 r.¹⁹

Taki sposób postępowania wobec społeczności kozackiej był jedną z przyczyn napływu dużej liczby Kozaków w szeregi wojsk „białogwardyjskich”. Część Kozaków służyła również w Armii Czerwonej – ze świadomego wyboru bądź też zmobilizowana po zajęciu przez bolszewików stepów dońskich i Kubania. Obie grupy stanowiły potencjalne źródło rekrutacji do tworzonych na terenie Polski jednostek kozackich. Inicjatywę ich utworzenia podjął przybyły z Kaukazu esauł²⁰ Wadim S. Jakowlew. W przedstawionym władzom polskim projekcie organizacji oddziałów konnych po stronie polskiej przewidywał on cztery sposoby wykorzystania tych jednostek:

a) zwiększenie siły bojowej oddziałów polskich poprzez udział w walkach frontowych,

b) oddziaływanie na żołnierzy kozackich Armii Czerwonej jako swoisty magnes skłaniający do dezercji na stronę polską,

c) działalność polityczno-agitacyjną skierowaną na wspólnego przeciwnika w celu destrukcji Armii Czerwonej,

d) wystąpienie po stronie polskiej dobrze wyszkolonych, bitnych oddziałów kawalerii²¹.

Źródłem rekrutacji mieli być Kozacy z oddziałów gen. Bredowa, jeńcy bolszewiccy oraz dezerterzy przechodzący z Armii Czerwonej na stronę polską. 31 maja na polską stronę przeszła 3. Brygada Kozaków Dońskich, 20 czerwca 59. kozacki pułk orenburski, 20 lipca 1. kubański pułk kozacki, 18 sierpnia pułk im. Trockiego²², a 9 września pułk kozaków uralskich. ?ącznie Polskę wsparło zbrojnie ponad 6 tys. Kozaków.

W pierwszym rzędzie miały być utworzone trzy pułki kawalerii, po jednym dońskim, kubańskim i terskim²³, a także tzw. pułk wołczański, złożony z Kozaków i kolonistów rosyjskich, oraz dywizjon górsko-muzułmański (Górali kaukaskich). Polskie władze wojskowe zgodziły się na tworzenie jednostek kozackich w końcu czerwca, a ich organizację zatwierdziły 15 lipca 1920 r. Miały się one składać z dwóch brygad – dońskiej i kubańskiej, po dwa pułki kawalerii i dywizjon artylerii konnej każda²⁴.

Możliwości rekrutacji do jednostek kozackich wzrastały z czasem trwania działań frontowych. Nawet przybycie na front osławionej 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego nie spowodowało zmniejszenia stopnia dezercji czerwonoarmistów. 31 maja 1920 r. na stronę polską przeszła 3. Brygada Dońska z 14. DKaw. Konarmii. Jak zapisał w swoim diariuszu Kazimierz Świtalski:

Kozacy poddają się chętnie. Chcą, by ich odsyłać do Wrangla. Przeszkodą w demoralizowaniu armii bolszewickiej przez dezercje na naszą stroną jest utrudnione wskutek zaciętego i bezwzględnego wyrzynania przez naszych żołnierzy jeńców, i to najbardziej na północy.²⁵.(czy ten cytat jest kompletny? – nie wygląda... Jest kompletny, bo to z pamiętnika i taki jest dosłowny zapis)

Nawet przybycie na front osławionej 1. Armii Konnej komandarma Siemiona Budionnego nie spowodowało zmniejszenia dezercji czerwonoarmistów. 31 maja 1920 r. na stronę polską przeszła 3. Brygada Dońska z 14. Dywizji Kawalerii Konarmii. Stała się ona podstawą formowania w Hrubieszowie Samodzielnej Brygady Kozaków Dońskich dowodzonej przez esauła Aleksandra Salnikowa²⁶. Od początku sierpnia 1920 r. walczyła ona w składzie polskiej 3. Armii gen. ppor. Zygmunta Zielińskiego, u boku oddziału gen. Bałachowicza i 6. Dywizji Ukraińskiej, licząc początkowo 30 oficerów i 424 „szable” oraz 7 karabinów maszynowych i 4 działa, by w krótkim czasie zwiększyć swą liczebność do 36 oficerów i 539 „szabel”. Brygada nie osiągnęła jeszcze wówczas pełnych stanów i składała się z 1. pkoz. (mjr Popow) i 1. baterii artylerii (mjr Goworuchin)²⁷. W późniejszym okresie wcielono do brygady jeszcze 351 Kozaków z rosyjskiej 1. Armii gen. Peremykina.

Po sformowaniu, a właściwie zgromadzeniu żołnierzy brygada otrzymała status jednostki sprzymierzonej i jako taka miała zostać skierowana na front. W sztabie brygady opracowano wzór umundurowania, opierając się na dostarczanych przez stronę polską sortach mundurowych, z zachowaniem jednak tradycyjnych kozackich elementów i kolorystyki wojsk kubańskich – barw niebieskiej i czerwonej.

Rosyjski celowniczy ckm MAXIM na stanowisku w okopach

 

Na głowie żołnierze brygady nosili czapkę okrągłą miękką z niebieskim (granatowym) wierzchem i czerwonymi wypustkami oraz otokiem. Na otoku bączek z herbem nadanym przez carów rosyjskich, ale z carskim orłem już bez korony²⁸. Kurtka mundurowa z czterema kieszeniami i epoletami – wzoru rosyjskiego – dla oficerów i pagonami granatowymi z czerwoną obwódką dla podoficerów i szeregowych. Oznaki stopni podoficerskich z białej taśmy. Na lewym rękawie kurtki mundurowej i płaszcza niebieska tarcza, podobna do noszonych w „białych” armiach, z symboliką dońskiego kozactwa – jeleniem przebitym strzałą, skrzyżowanymi: kozacką spisą, buńczukiem i buławą oraz napisem cyrylicą DONCY. Tarcza była obramowana obszyciem z czerwonej nici, służącym jednocześnie do przymocowania jej do rękawa. Spodnie do konnej jazdy i wysokich butów, niebieskie lub granatowe z czerwonym szerokim lampasem. Uzbrojenie – karabinek kawaleryjski (oficerowie – pistolet lub rewolwer), szabla wzoru rosyjskiego typu szaszka oraz lanca (spisa) bez proporczyka. Rząd koński dostarczony przez stronę polską – tu ciekawostką mogło być 350 siodeł typu meksykańskiego z amerykańskiej pomocy wojskowej.

Kolorowe tablice mundurów sporządził podesauł Petrikaw²⁹. Niewątpliwie mundur Kozaków Dońskich inspirowany był umundurowaniem rosyjskich „białych” armii³⁰. Widoczna symbolika i jednolitość miała go także odróżniać od „pstrych” Kozaków z Armii Czerwonej.

Po wycofaniu z frontu Brygadę Dońską połączono z Brygadą Kubańską esauła Jakowlewa w swodną (czyli mieszaną) Dywizję Kozacką w składzie dwóch pułków dońskich i jednego kubańskiego oraz dywizjonu artylerii. Dywizja przyłączyła się do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej i u jej boku wzięła udział w pochodzie na Bracław. W jego trakcie 15 listopada 1920 r. zginął dowódca 2. Pułku Kozaków Dońskich płk Saulewicz. W wyniku klęski armii ukraińskiej jej resztki wycofały się na terytorium Polski, a wraz z nimi 3 tys. Kozaków. Zostali oni umieszczeni w obozach internowania.

Drugą brygadę kozacką tworzono w Kaliszu pod dowództwem esauła Jakowlewa. Wyruszyła ona na front w połowie sierpnia 1920 r. Walczyła w składzie 6. Armii na południowym odcinku frontu, do czasu odesłania jej przez dowództwo armii na tyły z powodu braku koni, uzbrojenia i wyekwipowania. Według opinii polskiego dowództwa „nie nadawała się do akcji na froncie, a przywrócenie jej wartości bojowej wymagało uzupełnienia wszystkich braków”³¹.

Po wycofaniu na tyły i uzupełnieniu braków brygada Jakowlewa została połączona z brygadą Salnikowa w dywizję kawalerii w składzie trzech pułków kozackich i dywizjonu artylerii. Na jej czele stanął esauł Jakowlew, który wbrew stanowisku strony polskiej nie podporządkował się Komitetowi Rosyjskiemu, ale zadeklarował chęć przyłączenia się do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej i u jej boku wziął udział w pochodzie na Bracław. W wyniku niepowodzenia tej operacji jednostka kozacka wraz z oddziałami rosyjskimi i ukraińskimi wycofała się do Polski. 21 listopada 1920 r. granicę przekroczyło ok. 3 tys. Kozaków³².

Jednostki wojsk kozackich znajdowały się także w składzie oddziałów rosyjskich, ukraińskich i białoruskich. W oddziałach rosyjskich były pułki kozaków dońskich, orenburskich, syberyjskich. Kozackie pułki kawalerii, wchodzące uprzednio w skład Armii Ochotniczej, walczyły również po stronie ukraińskich wojsk sprzymierzonych. 42. pułk Kozaków Dońskich i 2. łabiński pułk Kozaków tworzyły tam mieszaną brygadę kawalerii dowodzoną przez gen. Nikołaja W. Skljarowa. Natomiast w skład oddziałów Bałachowicza weszło 428 kozaków orenburskich³³.

Rosyjskie oddziały ochotnicze

 Stosunek władz polskich i samego Piłsudskiego do rosyjskich oddziałów kontrrewolucyjnych był bardzo złożony. Z jednej strony to dzięki różnym formacjom „białych” armii mogły powstawać na terenie Rosji jednostki polskie, jak 4. Dywizja Strzelców gen. Lucjana Żeligowskiego na Kubaniu, 5. DS płk. Kazimierza Rumszy na Syberii czy Oddział Murmański na Półwyspie Kolskim³⁴. Z drugiej jednak strony wcześniejsze doświadczenia z reprezentowanymi przez „białych” generałów i polityków opcjami politycznymi, a zwłaszcza poglądami na temat przyszłych losów Polski, nie stwarzały płaszczyzny do porozumienia. Dowódcy kontrrewolucyjni stali bowiem na stanowisku utrzymania jednej i niepodzielnej Rosji, a w sprawie Polski postulowali co najwyżej poszerzoną autonomię, ale w składzie państwa rosyjskiego. Według Piłsudskiego najlepsze dla Polski było zachowanie równowagi pomiędzy bolszewikami a Denikinem³⁵. Dlatego też poza uzgodnieniem werbunku do oddziałów Armii Ochotniczej nie prowadzono z „białymi” Rosjanami żadnych rozmów politycznych. Według opinii Pisudskiego nie mogło być mowy o wspólnym wystąpieniu przeciwko bolszewikom, gdyż cele polityczne Polski i „białej” Rosji były rozbieżne. Dopiero po klęsce oddziałów Denikina zaczęto się w Polsce obawiać, że Armia Czerwona, nie musząc walczyć na dwa fronty, będzie mogła rzucić wszystkie siły na swój front zachodni. Rozpoczęto więc poszukiwania kontaktów z demokratyczną emigracją rosyjską. 16 stycznia 1920 r. zostali przyjęci przez Pisudskiego lewicowi działacze emigracyjni Mikołaj Czajkowski i Borys Sawinkow, dotychczasowy przedstawiciel w Paryżu głównodowodzcego siłami kontrrewolucyjnymi w Rosji adm. Aleksandra Kołczaka.

Nie podjęto wówczas wiążących decyzji w sprawie wspólnej akcji wojskowej przeciwko bolszewikom, gdy wymagało to mandatu politycznego dla strony rosyjskiej od innych orientacji politycznych istniejących na emigracji, a także poparcia, lub przynajmniej braku sprzeciwu dla tego zamiaru Piłsudskiego ze strony polskich partii i stronnictw politycznych.

Sawinkow przyjechał do Warszawy ponownie w czerwcu 1920 r., już po klęsce Armii Ochotniczej. Rozmowy z Piłsudskim i polskimi władzami wojskowymi odbywały się w drugiej połowietego miesiąca. Podstawą porozumienia miały być obopólne oświadczenia, że umawiające się strony walczą z bolszewikami, a nie przeciwko sobie. W wyniku przeprowadzonych rozmów Naczelne Dowództwo WP wyraziło zgodę na utworzenie „Specjalnego Oddziału Rosyjskiego”. Na miejsce jego formowania wyznaczono Brześć Litewski³⁶.

W celu ustanowienia politycznego zwierzchnictwa nad tworzonymi jednostkami powołano Komitet Rosyjski, na którego czele stanął Sawinkow³⁷. Ze strony polskiej nad organizacją jednostek rosyjskich czuwała Ekspozytura Ministerstwa Spraw Wojskowych, kierowana przez kpt. Juliusza Ulrycha. Do czasu objęcia przez niego stanowiska obowiązki pełnił por. Stanisław Skwirczyński³⁸.

Postępy Armii Czerwonej spowodowały konieczność przeniesienia centrum formowania na tyły. Początkowo miały to być dwa ośrodki: Kalisz i Wadowice, gdzie znajdował się obóz jeniecki nr 2  (wydano już nawet odpowiednie rozkazy³⁹), ale ostatecznie Ekspozytura została przeniesiona w całości do Kalisza, gdzie pozostawała do końca działalności⁴⁰. Kawalerzystów rosyjskich i Kozaków umieszczono w obozie jenieckim nr 10, a piechurów w niedalekim obozie nr 5 w Szczypiornie⁴¹.

Oddziały rosyjskie miały by organizowane wedug modelu zatwierdzonego 5 lipca 1920 r.⁴². Etat przewidywał sformowanie jednostki złożonej z trzech trzybatalionowych pułków piechoty, czteroszwadronowego pułku jazdy, trzybateryjnego dywizjonu artylerii, baonu technicznego i służb w łącznej sile ok. 5 tys. ludzi. Dowódcą oddziału rosyjskiego został carski gen. Piotr W. Głazenapp (von Glasenapp), z którym 7 lipca 1920 r. Sawinkow zawarł odpowiednią umowę. Jednakże Głazenapp sprawował dowództwo tylko do końca sierpnia, kiedy to został odwołany przez Sawinkowa. Powodami dymisji były: odmowa skierowania oddziału na front, motywowana brakami w sprzęcie i trwającym jeszcze procesem organizacyjnym oraz niewyjaśniona sytuacja stosunku Sawinkowa do nowego głównodowodzącego rosyjskich sił kontrrewolucyjnych gen. Piotra Wrangla. Dopiero podporządkowanie się 21 września 1920 r. Sawinkowa Wranglowi pozwoliło zażegnać ten konflikt⁴³.

Nowym dowódcą został mianowany 28 sierpnia 1920 r. gen. Lew A. Boboszko, a po podporządkowaniu się Sawinkowa Wranglowi – gen. mjr Borys S. Peremykin, dla którego nominacja od Wrangla, z władzą dowódcy korpusu, datowana była na 26 września 1920 r. Oddziały podległe Peremykinowi otrzymały od Wrangla 28 września tr. oficjalną nazwę 3. Armia Rosyjska⁴⁴.

Jednostki rosyjskie początkowo tworzone były przede wszystkim z żołnierzy korpusu gen. Bredowa. Werbunek prowadzono również w obozach jeńców znajdujących się na terenie Polski, dokąd zostali skierowani emisariusze Komitetu Rosyjskiego. Oprócz agitacji ustnej stosowano również propagandę ulotkową.

Poważnym wzmocnieniem tworzonych w Polsce oddziałów rosyjskich było włączenie w ich skład jednostki dowodzonej przez gen. Aleksieja Pahlena, która składała się z Rosjan pochodzących z guberni pskowskiej i witebskiej. Do czasu podporządkowania się Sawinkowowi oddział Pahlena walczył na pograniczu łotewsko-rosyjskim. Po podpisaniu 28 czerwca 1920 r. umowy pomiędzy Komitetem Rosyjskim a Pahlenem 2,5 tys. jego ludzi zostało przetransportowanych do Polski i umieszczonych w obozie w Kaliszu⁴⁵.

Rosyjscy oficerowie sztabowi na odprawie przed atakiem

Akcję werbunkową w obozach jeńców i internowanych prowadził gen. Michaił Simonow wraz z płk. Kozincewem⁴⁶. Po zwycięskiej sierpniowej bitwie pod Warszawą liczba jeńców bolszewickich w niewoli polskiej znacząco wzrosła. Pozwalało to Komitetowi Rosyjskiemu na poszerzenie możliwości zaciągu do formacji pozostających pod ich politycznym zwierzchnictwem. Już 18 sierpnia Sawinkow wystąpił do ministra spraw wojskowych z propozycją powiększenia sił rosyjskich o trzy nowe pułki jazdy. Dwa dni później Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) wyraziło zgodę na tę propozycję⁴⁷.

W tydzień po uzyskaniu zgody na zwiększenie liczebności oddziałów rosyjskich Sawinkow wystąpił do MSWojsk. z kolejnym projektem powiększenia stanu podległych sobie jednostek. Miały one liczyć 24 tys. ludzi i skadać się z trzech podstawowych wówczas rodzajów broni: piechoty, kawalerii i artylerii⁴⁸.

Tymczasem organizacja sił rosyjskich nie przebiegała ściśle według planu. Jeszcze 24 sierpnia gen. Głazenapp odesłał na front 1,5 tys. żołnierzy. Stan liczebny i organizacyjny jednostek nie wypełniał ustalonych etatów. Pułki piechoty zamiast trzech batalionów miały tylko po dwa; trzecie bataliony miały zostać sformowane w strefie przyfrontowej w miarę napływu ochotników i uzbrojenia, a ich stany liczebne osiągały co najwyżej siłę batalionu piechoty WP (patrz: tabela).

W sierpniu oddział rosyjski składał się z trzech pułków piechoty (strzeleckich), dwóch pułków kawalerii – Kozaków Dońskich i Orenburskich, dywizjonu artylerii lekkiej (dal), szkoły karabinów maszynowych, batalionu broni technicznych (saperzy i łączność) oraz administracji armii (komendantury armii). Przy jednostkach rosyjskich formował się także kaukaski pułk konny (kozacki).

 

Stan liczebny jednostek rosyjskich na dzień 18.08.1920 r.

Jednostka	Oficerowie	Urzędnicy	Żołnierze	Razem	Konie
Dowództwo	37	9	51	97	24
1. pp	119	5	380	504	12
2. pp	98	5	233	336	12
3. pp	112	4	173	289	12
1. p. doński	50	5	293	348	38
Pułk orenburski	12	4	466	482	102
Dywizjon artylerii lekkiej	96	3	295	394	36
Komendantura	36	24	144	204	2
Szkoła KM	12	3	17	32	0
Batalion techniczny	71	7	173	251	4
Kaukaski pułk kawalerii	91	5	278	374	79
Razem	734	74	2503	3311	321

Źródło: Zestawienie stanu liczebnego oddziałów rosyjskich na dzień 28.08.1920 r., CAWI.300.7.58.

 

Zgoda polskich władz wojskowych spowodowała rozbudowę jednostki rosyjskiej. Najłatwiejszą sprawą wydawało się utworzenie jednostki kawaleryjskiej poprzez wydzielenie pułków kozackich z oddziału piechoty. Jednakże zatwierdzony przez MSWojsk. 18 sierpnia 1920 r. etat oddziałów rosyjskich przewidywał utworzenie oddziału konnego z pułku kozaków uralskich, trzeciego pułku kawalerii z rosyjskiego oddziału piechoty oraz utworzenie pułku kawalerii z kozackich oddziałów Jakowlewa i Salnikowa, o ile podporządkują się oni Sawinkowowi⁴⁹.

Powyższy etat przewidywał również utworzenie drugiego oddziału (dywizji) piechoty z jeńców wziętych do niewoli w ostatnim okresie. Ujednolicono jednocześnie skład obu oddziałów. Od tej pory każdy z nich miał po 3 pułki piechoty, 2 pułki kawalerii, dywizjon artylerii i oddział techniczny. Dowódcą 1. oddziału został gen. Boboszko, 2. – gen. Pahlen, oddziału jazdy zaś gen. Trusow.

Według Rosjan ordre de bataille sił rosyjskich przedstawiał się następująco: 1. Dywizją Piechoty dowodził gen. mjr Lew A. Boboszko, a jej pułkami płk Prokofij L. Rogożyński (1. pp), płk Adolf J. Saulewicz (2. pp), płk Wsiewołod Zajcew (3. pp) i płk Krasowicki (1. pa). 2. DP powierzono gen. ltn. hr. Aleksiejowi P. von der Pahlenowi. Dowódcami pułków zostali płk Nikołaj S. Dżawrow (5. pp), płk Nikołaj W. Rossinski (6. pp), płk Ingern (7. pp), płk Georgij W. Buszen⁵⁰ (2. pa). Natomiast Mieszaną (Swodną) Dywizją Kawalerii komenderował gen. mjr Walerian A. Trusow. Podlegały mu dwie brygady kawalerii: 1. dowodzona przez płk. Niemcowa i 2. płk. Sergieja S. de Magnana (Maniana) oraz samodzielny pułk doński esauła Frołowa, sformowany z dywizjonu 42. dońskiego pułku kawalerii. Dywizja została wzmocniona Brygadą Kawalerii esauła Jakowlewa⁵¹.

Na początku października 1920 r. gen. Boboszko zgosił za pośrednictwem Sawinkowa pogotowie marszowe, czyli gotowość swojego oddziału do wyruszenia na front. W rozkazie wydanym z tej okazji II wiceminister spraw wojskowych gen. Kazminierz Sosnkowski napisał: „...Armia Polska z radością wita to wystąpienie, które zapewnia otwartą drogę do sąsiedzkiego współżycia obu Narodów w przyszłości; braterstwo broni zawarte na polu [walki – JWG] stanie się podstawą trwałej przyjaźni”⁵².

Jako pierwsza wyruszyła dywizja gen. Boboszki. Została ona skierowana do Bielska, gdzie weszła w skład 4. Armii i została przyjęta na wyżywienie 10. DP. Pierwsze transporty jednostek gen. Peremykina wyruszyły 4 października 1920 r. W sumie odprawiono 14 transportów (eszelonów) po 52 wagony każdy. W pięć dni później wyruszyła na front dywizja jazdy gen. Trusowa⁵³.

Jednostki rosyjskie nie zdążyły wziąć udziału w walkach polsko-bolszewickich, a zgodnie z warunkami wstępnymi traktatu ryskiego władze polskie powinny je albo rozbroić i internować, albo też – do 2 listopada1920 r. – wydalić poza granice Polski. Oba wyjścia były dla strony rosyjskiej niekorzystne. Na naradzie u Sawinkowa postanowiono przebić się na południowym odcinku frontu w kierunku jednostek gen. Wrangla, w celu połączenia wysiłków. W wyniku intensywnie prowadzonego werbunku siły rosyjskie wzrosły do ok.10 tys. „bagnetów i szabel”. Po nieudanej wyprawie na Bracław jednostki rosyjskie wycofały się na terytorium Polski, 20–21 listopada 1920 r. przekraczając graniczny Zbrucz. Podczas walk straty Rosjan wyniosły ok. 1–1,5 tys. ludzi.

Wojska białoruskie i „bałachowcy”

 W okresie I wojny światowej, po zajęciu części terytorium Białorusi przez wojska niemieckie w 1915 r. utworzono w Wilnie Białoruski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny, na którego czele stanął Wacław Iwanouski. Komitet zajmował się głównie ożywianiem tożsamości narodowej wśród Białorusinów poprzez zakładanie szkół białoruskich i wydawanie gazet w tym języku. Dopiero po rewolucji lutowej w marcu 1917 r. powstał w Mińsku Białoruski Komitet Narodowy. Przekształcił się on w październiku tego roku w Wielką Radę Białoruską, która postulowała utworzenie republiki ludowej sfederowanej z Rosją.

Wkraczające na Białoruś wojska bolszewickie uniemożliwiły dalsze działanie Rady. Kontynuował je podziemny komitet wykonawczy, który przetrwał do ponownego wkroczenia Niemców i 21 lutego 1918 r. utworzył sekretariat ludowy, na którego czele stanął Józef Waronka. Komitet wykonawczy wydał 9 marca 1918 r. hramotę konstytucyjną proklamującą powstanie Białoruskiej Republiki Ludowej, jednak będącej nadal częścią federacji rosyjskiej. Ale już 25 marca Rada BRL wydała kolejną hramotę konstytucyjną, która proklamowała niepodlegość Białorusi i uznała za nieważne postanowienia traktatu brzeskiego, niezachowującego jedności ziem białoruskich. Niestety, wobec pogarszającej się sytuacji militarnej Niemiec byt państwa białoruskiego został zagrożony. Po wcześniejszej ewakuacji wojsk niemieckich z większości terenów Białorusi władzę w Mińsku objęli bolszewicy.

Rząd BRL wraz z Radą Republiki ewakuowały się do Grodna, gdzie pozostawały do czasu całkowitego opuszczenia przez wojska niemieckie wschodu w kwietniu 1919 r.⁵⁴ Tam Rada Republiki przekształciła się w Białoruską Centralną Radę Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny, która pomimo ścisłego wytyczenia w nazwie terenu działalności uważała się za reprezentację wszystkich Białorusinów.

Pierwsza jednostka wojskowa, sformowana dla obrony rodzącej się państwowości białoruskiej, rozpoczęła swoją historię 1 grudnia 1917 r. jako zaczątek siły zbrojnej Białoruskiej Republiki Ludowej. Był to dwubatalionowy pułk piechoty dowodzony kolejno przez płk. ?awrentiewa, następnie płk. Konstantina Jezowitowa i w końcowym okresie swego istnienia przez płk. Antonowa⁵⁵. Sformowano go za zezwoleniem Rządu Tymczasowego⁵⁶. Składał się on z ok. 500 żołnierzy i oficerów armii rosyjskiej (oprócz Białorusinów głównie Polacy i Rosjanie) i został sformowany według rosyjskich wzorów organizacyjnych. Również językiem dowodzenia był rosyjski, nie było bowiem białoruskiego nazewnictwa na określenie komend wojskowych, nazw uzbrojenia i innych terminów militarnych.

Jednym z przeciwników Polaków była 1. Armia Konna Armii Czerwonej, dowodzona przez Siemiona Budionnego (fot. "Koralle")

Jednostkę tę za część swojej armii uważały władze litewskie, które finansowały istnienie pułku. Po zajęciu przez wojska polskie Kowna w kwietniu 1919 r. władze litewskie próbowały przenieść pułk w rejon Druskiennik, ale natrafiły na opór dowództwa jednostki, które zaczęło orientować się teraz na Polskę i 1 czerwca podporządkowało się Naczelnemu Dowódcy Wojska Polskiego, zapewniając sobie prawa do kontaktów z rządem litewskim i dalszego prowadzenia akcji werbunkowej. Jednak z powodu braku możliwości wykorzystania jednostki zgodnie z zamiarami rządu polskiego została ona rozwiązana 15 czerwca 1919 r.

Jednakże kierownicze kręgi litewskie nie rezygnowały z koncepcji odtworzenia państwa z ziem i ludności dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w skład którego miała również wejść Białoruś. Między innymi dlatego też tworzone były jednostki białoruskie walczące w składzie armii litewskiej. W Grodnie 11 marca 1919 r. powstał batalion, który został rozformowany dopiero 10 sierpnia 1923 r. Od końca 1918 r. istniał również białoruski szwadron kawalerii, który rozwiązano 17 listopada 1919 r.⁵⁷

Jednostki białoruskie przy armii polskiej rozpoczęto tworzyć w listopadzie 1919 r. Postulat taki złożyła 14 sierpnia 1919 r.na ręce Naczelnika Pastwa Józefa Piłsudskiego Białoruska Centralna Rada Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. Rozpoczęła ona także przygotowania do objęcia politycznego kierownictwa nad jednostkami, które miały się stać wojskiem białoruskim. W składzie Rady utworzono Komisję Wojskową, na której czele stanął Paweł Aleksiuk . Zgodę na stworzenie wojska białoruskiego Rada otrzymała 22 października 1919 r. Wtedy to Naczelny Wódz Wojska Polskiego wydał dekret zezwalający na utworzenie jednostek białoruskich. Jednocześnie mianował dowódcą wojska białoruskiego 40-letniego wówczas byłego oficera artylerii armii rosyjskiej płk. Hassana Konopackiego⁵⁸.

Dekret o utworzeniu wojska białoruskiego głosił m.in.:

„Pułkownika H. Konopackiego zaproponowanego mi przez Białoruską Wojskową Komisję mianuję dowódcą oddziałów białoruskich. [...] Miejscem formowania białoruskiego wojska wyznaczam Słonim. W celu organizacji i przygotowawczej pracy wyznaczam Białoruską Wojskową Komisję, która [...] będzie organizować białoruskie wojsko:

1. Dając odpowiednie rozkazy płk Konopackiemu,

2. tworząc odpowiednie podkomisje.

W skład komisji wchodzą: płk Konopacki, p. Rak-Michajowski, sztabs-kapitan [Franciszek] Kuszel⁵⁹, p. Aleksiuk, płk Jakubowski, pp. Muraszko, Ausianik, Pruszyński, sztabs-kapitan Jakubowski. Miejscem pracy komisji wyznaczam Mińsk. [...] Na razie tworzy się 2 bataliony strzelców białoruskich z odpowiednimi kompaniami uzupełniającymi.”⁶⁰

Rozkaz wykonawczy wydał 20 listopada 1920 r. minister spraw wojskowych⁶¹. Jako kadra mieli posłużyć oficerowie i żołnierze dawnej armii rosyjskiej oraz specjalnie przeszkoleni kandydaci. W pierwszym rzędzie płk Konopacki miał utworzyć 4 kompanie I białoruskiego batalionu. W Słonimiu przeznaczono na ten cel odpowiednie koszary. Żołnierze białoruscy nosili polskie umundurowanie, a wyróżniali się znakiem Pogoń na naramiennikach.

W celu zapewnienia odpowiedniej kadry dla tworzących się jednostek utworzono w Słonimiu białoruską szkołę podoficerską na 100 elewów, do której skierowano 4 oficerów i 15 podoficerów z polskiego obozu podoficerskiego w Ostrowi Mazowieckiej. Szkoła miała realizować w ciągu 3 miesięcy program obowiązujący w Ostrowi. W Szkole Podchorążych utworzono pluton białoruski, który miał realizować 9-miesięczny program szkolenia. Dodatkowo przy dowództwie wojsk białoruskich została utworzona rezerwa oficerska, w której oficerowie białoruscy przechodzili przeszkolenie w zakresie musztry i służby wewnętrznej obowiązującej w Wojsku Polskim. Oficerowie białoruscy zatwierdzeni przez Naczelnego Wodza zostali zrównani w prawach z oficerami polskimi.

W wyniku trudności we współdziałaniu ze stroną polską oraz nieporozumień pomiędzy płk. Konopackim a niewojskową częścią Rady, zarzucającą dowódcy wojsk białoruskich nieudolność i błędną politykę personalną, nastąpiła zmiana dowództwa. Pod pretekstem złego stanu zdrowia płk Konopacki 17 kwietnia 1920 r. złożył rezygnację ze stanowiska komendanta i członkostwa w Radzie Białoruskiej⁶².  Dowództwo objął tymczasowo oficer polski mjr Józef Tunguz-Zawiślak, mianowany jednocześnie szefem sztabu oddziałów biaoruskich⁶³. Miejsce formowania jednostek białoruskich przeniesiono ze Słonimia do Baranowicz. W wyniku postępów przeciwuderzenia bolszewików ewakuowano centrum do ?odzi, gdzie istniało do rozformowania w maju 1921 r.

Inne jeszcze jednostki określające się czasem jako „białoruskie” pojawiły się u boku Wojska Polskiego wiosną–latem 1920 r. Były to oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza. Ich dowódca był carskim oficerem walczącym wraz ze swoim oddziałem przeciwko bolszewikom w składzie wojsk gen. Judenicza, a następnie armii estońskiej. U Judenicza awansowa do stopnia generała majora i funkcji dowódcy dywizji. Oddział ten składał się przede wszystkim z Rosjan pochodzących z północnej części kraju, ale także mieszkańców Litwy, ?otwy, Estonii i Polaków z północno-wschodnich Kresów Rzeczypospolitej.

Po klęsce jednostek „białogwardyjskich” nadal walczył on na pograniczu estońsko-rosyjskim do czasu podpisania układu pokojowego pomiędzy Estonią a Rosją Sowiecką. Wtedy to, poprzez polski ataszat wojskowy w Rydze, zwrócił się do władz w Warszawie z propozycją kontynuowania walki na froncie polsko-bolszewickim, na co Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz wyraził zgodę. Wiązano z Bałachowiczem pewne nadzieje, licząc przede wszystkim na uznające jego zwierzchnictwo grupy partyzanckie działające na Białorusi na tyłach Armii Czerwonej. W chwili przejścia frontu oddział liczył ok. tysiąca ludzi; do połowy maja jego liczebność niewiele się zmieniła. W połowie maja 1920 r. oddział Bałachowicza liczył 153 oficerów i 1000 żołnierzy oraz 120 koni kawaleryjskich i 250 taborowych, 4 działa polowe i 3 samochody⁶⁴. 

W początkach marca 1920 r. grupa Bałachowicza przeszła na stronę polską pod Dyneburgiem. 5 marca została odesłana do Brześcia Litewskiego w celu uzupenienia stanów i reorganizacji. W pierwszych dniach kwietnia 1920 r. grupa gen. Bałachowicza została podporządkowana 3. Armii dowodzonej przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego⁶⁵. W obliczu trudnej sytuacji spowodowanej bolszewickim przeciwuderzeniem, na prośbę Bałachowicza jego oddział, jeszcze przed zakończeniem reorganizacji, został 9 czerwca 1920 r. przesunięty na pierwszą linię frontu, nadal podporządkowany 3. Armii, w której składzie znajdował się do zakończenia regularnych działań bojowych wojny polsko-bolszewickiej. Niemal przez cały czas oddział znajdował się w bezpośredniej styczności z nieprzyjacielem bądź też działał na jego bliskich tyłach, niszcząc komunikację między jednostkami Armii Czerwonej i przecinając drogi zaopatrzenia.

W czasie sierpniowych walk odwrotowych oddział odnosił sukcesy w walkach z Armią Czerwoną. Pod wsią Hupały k. Uhruska rozbił 517. ps ze 173. BS 58. Dywizji Strzeleckiej dowodzonej przez  Szyszkina. W trakcie tych walk siły Bałachowicza stale rosły. Było to spowodowane nie tylko dopływem uzupełnień z głębi kraju, ale przede wszystkim wcielaniem do szeregów wziętych do niewoli czerwonoarmistów i dezerterów. Według stanu liczebnego oddziału za okres 1–13 sierpnia 1920 r. stanowił on siłę poączonych batalionu piechoty oraz dywizjonu jazdy i liczył 736 piechurów, 122 artylerzystów i 300 kawalerzystów⁶⁶.  Wchodzące w jego skład jednostki piechoty, o faktycznej sile kompanii, liczyły:

– 1. pułk partyzancki (dowodzony przez ppłk. Darskiego) – 37 oficerów oraz 119 podoficerów i szeregowych,

– 2. pułk pskowski (ppłk Matwiejew) – 23 oficerów i 174 szeregowych,

– 3. pułk ostrowski (ppłk Żgun) – 22 oficerów i 155 szeregowych,

– 4. pułk wozniesienski (ppłk Dreling) – 24 oficerów i 182 szeregowych.

Natomiast dywizjon artylerii (dwie baterie) płk. Afanasjewa liczył 11 oficerów oraz 111 podoficerów i szeregowych, pułk jazdy (4 szwadrony) rtm. Siemionowa  – 10 oficerów i 290 szeregowych, a poza tym w składzie jednostki znajdowały się kompanie: techniczna i telegraficzna, kolumna samochodowa i eskadra lotnicza – razem 8 oficerów oraz 102 podoficerów i szeregowych⁶⁷. Siły Bałachowicza, pomimo strat bojowych, stale rosły. Nowe uzupełnienia pochodziły głównie spośród jeńców wziętych do niewoli podczas wypadu na Piszczę i Smolary oraz po zajęciu Kamienia Koszyrskiego.

Największym sukcesem Bałachowicza było zajęcie Pińska 26 września 1920 r. Przed rozpoczęciem akcji oddział liczył już 1,8 tys. „bagnetów” i 800 „szabel” oraz baterię artylerii. W Pińsku wzięto do niewoli 2,4 tys. czerwonoarmistów, w tym sztab bolszewickiej 4. Armii, kasy, magazyny, kilka składów pociągów przygotowanych do ewakuacji, a zapełnionych zagrabionym dobrem i wiele innej zdobyczy⁶⁸. W Pińsku i okolicach oddział Bałachowicza pozostawał do 30 września, kiedy to został zluzowany przez jednostki 18. DP.

Przy pomocy władz polskich 27 września 1920 r. została zawarta umowa pomiędzy Bałachowiczem a Sawinkowem, podporządkowująca jednostkę Bałachowicza pod względem politycznym Komitetowi Rosyjskiemu. W uznaniu zasług wojennych oddziałowi Bałachowicza dzień później nadano status „odrębnej armii sprzymierzonej”. Otzrymał on również możliwość prowadzenia werbunku w obozach internowanych i jenieckich⁶⁹.

Przeciwnikiem wojsk sprzymierzonych była Armia Czerona, a szerzej bolszewicy, czyli wszyscy popierający wprowadzenie leninowskiej wersji komunizmu w Rosji. Jak wyglądalo takie wprowadzenie widzimy na ilustracji, przedstawiającej "laicyzację" jednego z klasztorów prawosławnych (fot. "Koralle")

Z chwilą zawarcia rozejmu polsko-bolszewickiego oddział Bałachowicza znalazł się w położeniu analogicznym do innych formacji sprzymierzonych. Z dwóch możliwości dalszego postępowania Bałachowicz wybrał prowadzenie walki na własną rękę, odrzucając możliwość rozbrojenia swych jednostek. Po intensywnych pracach organizacyjnych grupa Bałachowicza skadała się z trzech dywizji i brygady piechoty, dywizji jazdy oraz mniejszych jednostek i liczyła w sumie ponad 16 tys. ludzi⁷⁰. Od 17 października 1920 r. oddział Bałachowicza nosił nazwę Rosyjska Ludowa Armia Ochotnicza, a sam Bałachowicz czynił przygotowania do prowadzenia działań wojennych wzdłuż linii Owrucz–Mozyrz–Żłobin. 6 listopada w Turowie Bałachowicz uroczyście proklamował utworzenie niepodległej Republiki Białoruskiej i następnego dnia wkroczył na terytorium Białorusi.

W styczności z bolszewicką 10. DS jednostki Bałachowicza znalazły się 8 listopada 1920 r. Dzień później Dywizja Kawalerii płk. Pawłowskiego rozbiła pod Romanówką 84. ps i zdobyła sztandar 10 pkaw. – dywizyjnego oddziału rozpoznawczego. Pułk pskowski 10 listopada zdobył Mozyrz, gdzie tego samego dnia z sowieckich jeńców chor. Lesiukow sformował pułk mozyrski. Jednakże – również tego samego dnia – poddał się 29. BS Armii Czerwonej pułk ułański, dowodzony przez rtm. Bienieckiego. 14 listopada 2. Dywizja zdobyła Kalenkowicze i był to szczyt powodzenia akcji Bałachowicza. W dniu następnym bolszewicki 84. ps wziął odwet za klęskę z 9 listopada, otaczając i rozbijając dowodzony przez rtm. Zajkowskiego pułk huzarski.

W zajętym Mozyrzu 16 listopada Bałachowicz ogłosił się Naczelnikiem Państwa Białoruskiego. Pod naporem sowieckim bałachowcy musieli się jednak wycofać. Od 17 listopada nastąpił odwrót armii Bałachowicza. Jednostki, ponosząc poważne straty, przedzierały się w stronę polskiej granicy, często bez łączności z dowódcą i między sobą. Pod Zaspą został rozbity przez 28. BS 1. pułk konny (płk Kenemann), z którym na wyprawę mozyrską jako szeregowy ochotnik wyruszył Borys Sawinkow. Ostatnie jednostki przekroczyły granicę 5 grudnia 1920 r.⁷¹ Po stronie polskiej znalazło się ok. 12 tys. ludzi.

Sprzymierzone wojska ukraińskie

 Po rewolucji lutowej w Rosji przedstawiciele różnych ukraińskich ugrupowań i organizacji politycznych, wywodzących się głównie z Towarzystwa Ukraiskich Postępowców, utworzyli tzw. Centralną Radę – namiastkę pierwszego ukraińskiego parlamentu. Rada wyłoniła spośród siebie Komitet Wykonawczy, na którego czele stanął prof. Mychajło Hruszewśkyj. W maju do Piotrogradu wyjechała delegacja Centralnej Rady z postulatami szerokiej autonomii dla Ukrainy, zwolnienia jeńców pochodzących z Galicji oraz ukrainizacji jednostek rosyjskich znajdujących się na ziemiach ukrainnych, a także samodzielności szkolnictwa i administracji.

Wobec negatywnego stanowiska Rządu Tymczasowego w tej sprawie Rada 25 kwietnia 1917 r. wydała swój pierwszy uniwersał, w którym stwierdzała „od dziś sami będziemy tworzyć nasze życie”⁷². Jednakże aż do początków następnego roku nie nastąpiło oficjalne zerwanie z Rosją. Nawet w będącym reakcją na przewrót bolszewicki tzw. III Uniwersale Centralnej Rady (z 20.11.1917 r.), proklamującym powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej, nadal podkreślano federacyjny związek Ukrainy z Rosją.

Dopiero stworzenie przez obradujący w grudniu 1917 r. w Charkowie I Wszechukraiński Zjazd Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich politycznych podstaw do powołania na Ukrainie władzy bolszewickiej spowodowało zerwanie z Rosją. Centralna Rada 22 stycznia 1918 r. proklamowała niepodległość URL. Niepodległość ta została potwierdzona przez traktat brzeski, który 9 lutego 1918 r. URL podpisała jako jedna ze stron, obok leninowskiej Rosji i państw centralnych. Ale już w następnym miesiącu rozpoczęła się niemiecko-austriacka okupacja niepodległej Ukrainy.

Pod patronatem pastw centralnych 29 kwietnia 1918 r. Centralna Rada uchwaliła w Kijowie konstytucję i wybrała prof. Hruszewskiego na prezydenta URL. Jednakże obradujący równolegle Ukraiński Zjazd Chłopski ogłosił tego samego dnia Pawła Skoropadskiego hetmanem Ukrainy. Dokonał on przy pomocy Niemców zamachu stanu i proklamował utworzenie w miejsce URL Państwa Ukraińskiego. Władzę swą sprawował formalnie do 14 grudnia 1918 r. Przeciwko hetmanowi wybuchło powstanie w większości ukraińskich guberni. Przyczynili się do niego czołowi politycy URL, którzy 13 listopada 1918 r. powołali władzę wykonawczą – tzw. Dyrektoriat URL – z przewodniczącym Wołodymyrem Wynnyczenko i Głównym Atamanem (czyli Naczelnym Wodzem) wojsk ukraińskich Semenem Petlurą na czele.

Niemal jednocześnie zaczęto formować jednostki wojskowe URL. W krótkim czasie utworzono sześć pierwszych dywizji, każda w składzie trzech brygad piechoty z artylerią oraz pułków kawalerii i technicznego. W ciągu 1919 r., pomimo trudnej sytuacji wojskowo-politycznej, zdołano podwoić siły zbrojne, które składały się teraz z 12 dywizji⁷³ prowadzących walkę przeciwko bolszewikom i „białym” Rosjanom.

Drugim centrum tworzenia się państwowości ukraińskiej była należąca jeszcze wówczas do Austrii Galicja. 18 października 1918 r. ukraińscy posłowie do parlamentu austriackiego powołali Ukraińską Radę Narodową. Następnego dnia URN ogłosiła zespolenie wszystkich ukraińskich obszarów etnicznych monarchii habsburskiej. W Wiedniu 25 października 1918 r. powołano organ wykonawczy władzy ukraińskiej – Delegację Wykonawczą, czyli namiastkę rządu. W Galicji i na Bukowinie powstały komitety pomocnicze URN, mające na miejscu prowadzić działalność niepodległościową.

W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 r. rozpoczęły się we Lwowie walki polsko-ukraińskie. W ich trakcie, 13 listopada 1918 r., została proklamowana Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa. Tworzyły się również siły zbrojne ZURL. Ukształtowały się one początkowo w postaci dwunastu brygad piechoty, brygady kawalerii oraz silnej artylerii – razem ok. 80 tys. ludzi. Ukraińską Armią Galicyjską, gdy taką nazwę przyjęło wojsko ZURL, dowodził gen. Mychajło Omelianowycz-Pawlenko, a jedną z brygad – 7. Lwowską - ppłk armii austriackiej Alfred Bisanz⁷⁴. Ostatecznie siły ukraińskie doszły do stanu czternastu w pełni sformowanych brygad piechoty⁷⁵, podzielonych na trzy korpusy, wspartych silną artylerią oraz jednostkami kawalerii i saperów. W toku działań wojennych przeciwko Polsce dokonano zmiany dowódcy UAG. Pawlenkę zastąpił gen. Aleksandr Grekow, który odniósł sukcesy w czasie działań przeciwko Wojsku Polskiemu w czerwcu 1919 r.⁷⁶

Pod koniec listopada 1918 r. powstał również sowiecki rząd Ukrainy, który natychmiast zwrócił się do Moskwy o pomoc wojskową i już 1 stycznia 1919 r. wojska bolszewickie wkroczyły do Charkowa, a w lutym zajęły Kijów, tworząc Niezależną Ukraińską Sowiecką Republikę Socjalistyczną. Niemal jednocześnie z wkroczeniem wojsk bolszewickich na Ukrainie rozpoczął się „czerwony terror”.

W obliczu nowego zagrożenia 22 stycznia 1919 r. ogłoszono akt zjednoczenia obu ukraińskich organizmów państwowych w jeden – Ukraińską Republikę Ludową. W wyniku niepomyślnego dla strony ukraińskiej przebiegu działań w wojnie na dwa fronty Ukraińcy 16 czerwca 1919 r. podpisali we Lwowie rozejm ze stroną polską⁷⁷, a w sierpniu 1919 r. połączone armie ukraińskie odzyskały Kijów.

Miesiąc później przeciwko Ukraińcom wystąpił trzeci wróg – rosyjska „biała” armia gen. Antona Denikina. W ten sposób wojska ukraińskie znalazły się w swoistym „trójkącie śmierci” pomiędzy „białymi” Rosjanami, bolszewikami i Polakami. W tej sytuacji Petlura zdecydował się na „mniejsze zło” i rozpoczął rozmowy z Polską, zakończone podpisaniem 1 września 1919 r. zawieszenia broni pomiędzy obu stronami. Za linię rozgraniczenia wojsk uznano Zbrucz, czyli wschodnią granicę dawnej Galicji. Jednocześnie zgodzono się na wymianę jeńców.

Jeszcze przed podpisaniem porozumienia o zawieszeniu broni strona polska zgrupowała jeńców ukraińskich w obozie nr 3 w ?ańcucie, skąd do grudnia 1919 r. byli wysyłani na tereny zajęte przez wojska wierne Petlurze.

Kolejne klęski ponoszone przez Ukraińccską Galicyjską Armię w walkach z Armią Ochotniczą Denikina spowodowały uszczuplenie się zbrojnych sił URL. Kadra dowódcza i żołnierze nie mogli się pogodzić się z polityką ustępstw na rzecz Polski, gdyż przekreślało to ich dotychczasowy dorobek niepodległościowy. Jednostki UAG przeszły więc najpierw na stronę Denikina, a następnie zostały włączone do Armii Czerwonej. W tej sytuacji 15 listopada 1919 r. nastąpił upadek Dyrektoriatu. Wszystkie jego uprawnienia zostały przekazane Petlurze, który 7 grudnia 1919 r. przybył do Warszawy i rozpoczął rozmowy z Polakami. W trzeciej dekadzie kwietnia 1920 r. zostały podpisane polsko-ukraińska umowa państwowa i konwencja wojskowa.

Według ustaleń umowy, podpisanej w Belwederze w nocy z 21 na 22 kwietnia przez Jana Dąbskiego i Andryja Liwyćkiego, Polska uznawała prawa Ukrainy do niepodległości oraz rząd URL na czele z atamanem Petlurą. Polska zobowiązała się wyzwolić obszary ukraińskie na zachód od Dniepru i przekazać je stronie ukraińskiej. Z kolei Ukraina zrzekała się ziem położonych na zachód od Zbrucza i Horynia. Na mocy ustaleń umowy strona polska, przy wsparciu jednostek ukraińskich, rozpoczęła tzw. wyprawę kijowską. I chociaż ostateczny wynik wojny by dla Polski korzystny, to podjęcie rokowań z bolszewikami i wieńczący je traktat ryski z 18 marca 1921 r. były końcem demokratycznego państwa na Ukrainie. Podpis pod traktatem złożyła bowiem delegacja Ukrainy sowieckiej, a nie Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Jeszcze przed podpisaniem umowy i konwencji wojskowej polskie władze wojskowe zgodziły się na utworzenie jednostek ukraińskich z żołnierzy przebywających w obozach internowania w ?ańcucie i Dąbiu oraz w rejonie Kamieniec Podolski–Starokonstantynów–Proskurów. Już 10 stycznia 1920 r. Komenda Główna Wojsk Ukraińskich wyznaczyła na dowódcę mającej się formować w okolicach Kamieńca Podolskiego 4. Brygady Strzelców atamana O. Szapowała. Podstawą formowania stał się 1. kadrowy pułk piechoty, który został przeformowany na samodzielne bataliony nr 10, 11 i 12 oraz baterię artylerii⁷⁸.

W lutym i marcu 1920 r. z działających do tego czasu w powiecie jampolskim i mohylowskim oddziałów partyzanckich tworzyła się Samodzielna Brygada płk. Ołeksandra Udowyczenki. W jej skład weszły: 1. mohylowski pp, samodzielny batalion galicyjski, resztki 4. Brygady Galicyjskiej, doński pułk kawalerii, oddział konny płk. J. Biekego, oddział konny płk. W. Sinagyja, konna sotnia Kozaków Kubańskich sotn. O. Juszkewycza, dywizjon artylerii i kompania saperów⁷⁹.

Obie te jednostki zostały połączone na mocy rozkazu MSWojsk. nr 119 z 20.03.1920 r. w 2. Dywizję Strzelców, której dowództwo objął płk Udowyczenko. 4. BS dowodził teraz płk Pawło Szandruk⁸⁰, a Samodzielną BS przemianowaną na 5. BS płk Burkiwśkyj. W skład dywizji weszły również dywizjon artylerii, 2. pułk techniczny ppłk. Charczenki i 2. pułk kawalerii esauła Frołowa, który przeszedł do wojsk ukraińskich z korpusu gen. Bredowa. Sprzęt i uzbrojenie dywizja otrzymała od polskiej 18. DP. Jednocześnie na rozkaz MSWojsk. uruchomiono w Dunajowcach wytwórni sukna, co pozwoliło do połowy kwietnia jednolicie ubrać 2. DS.

Dywizja po sformowaniu w maju 1920 r. liczyła 358 oficerów i 1039 podoficerów i szeregowych, 315 koni wierzchowych i 164 taborowe, 48 ckm i 10 dział polowych⁸¹, chociaż „do boju” 400–450 bagnetów i 170–185 szabel oraz dwie pięciodziałowe baterie artylerii⁸². Stan taki wynikał z tego, że gotowych było tylko po jednym batalionie w każdej brygadzie, a dwa kolejne były dopiero w trakcie formowania i szkolenia.

Kolejne ukraińskie jednostki rozpoczęto formować na mocy rozkazu z 8.02.1920 r. Były to 6. DS i 6. Zapasowa BS, pozostające pod dowództwem płk. dypl., a następnie gen. chor. Marka Bezruczko. Według stanu na 15 maja 1920 r. dywizja, składająca się z 16. BS (46. i 47. bataliony strzelców – dowódca ppłk Roman Suszko) i 17. BS (49. i 50. bs – ppłk Woroniew ), 6. Brygady Artylerii (płk Aleksejew), 6. dywizjonu kawalerii (ppłk Janczewśkij), kompanii saperskiej i służb liczyła 239 oficerów, 2253 podoficerów i szeregowych oraz 9 cywili, z tego „do boju” 135 oficerów i 968 bagnetów oraz 280 szabel, a także 36 ckm i 4 działa⁸³.

Polsko-ukraińska tajna konwencja wojskowa, stanowiąca dodatek do umowy politycznej, została zawarta 24 kwietnia 1920 r. przez pełnomocników strony polskiej mjr. Walerego Sławka i kpt. Władysława Jędrzejewicza oraz strony ukraińskiej gen. Sinklera i ppłk. Dydkowskiego. Armia ukraińska składać się miała z sił liniowych i zapasowych. Siły liniowe tworzyły trzybrygadowe dywizje piechoty – po 9 batalionów każda, a do tego artyleria, kawaleria dywizyjna, saperzy i służby.

Jako przykładem możemy tu posłużyć się ukraińską 1. Zaporoską DP, którą dowodzili kolejno gen. chor. (czyli gen. bryg.) A. Hułyj-Hulenko, a następnie gen. chor. M. Bazylśkyj. Składała się ona z trzybatalionowych brygad – 1. pod dowództwem płk. I. Dubowyja, 2. płk. I. Litwynienki i 3. płk I. Trockiego, trzydywizjonowej 1. brygady artylerii płk. S. Roszczenki oraz pułku kawalerii „Czarnych Zaporożców” dowodzonego przez płk. Petra Diaczenkę⁸⁴.

W składzie dywizji utworzono również dwubatalionową 1. brygadę zapasową, którą dowodził płk W. Osmołowśkyj. Brygady zapasowe, liczące najczęściej po jednym batalionie zapasowym na brygadę piechoty, były jednocześnie dowództwami terytorialnymi. I choć formowanie dywizji przeciągnęło się do lata 1920 r. i późno weszła ona do walki, to jednak była to jedna z niewielu ukraińskich jednostek, której skład odpowiadał warunkom umowy. Jednakże utworzenie tej jednostki oraz trzech innych dywizji - 2. Wołyńskiej DS (gen. chor. O. Zagrodśkyj), 4. Kijowskiej DS i 5. Chersońskiej DS (płk Andrij Dołud) – stało się możliwe dopiero od maja 1920 r., kiedy to na stronę polską przeszły jednostki byłej UAG dowodzone przez gen. Omelianowycza-Pawlenkę, liczące 397 oficerów oraz 5950 podoficerów i szeregowych, a także 144 ckm i 14 dział polowych⁸⁵.

Oddziały ukraińskie, nad którymi dowództwo objął gen. Pawlenko, skierowano wraz z polską 6. Armią gen. por. Wacława Iwaszkiewicza na południowy odcinek frontu. Pomimo oporu Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego w czerwcu 1920 r. do wojsk gen Pawlenki przydzielono 3. Żelazną DS, 29 maja przemianowaną z 2. DS. Również w maju włączono do armii gen. Pawlenki 5. Chersońską DS, na razie w składzie 2 batalionów piechoty, baterii artylerii i pułku kawalerii. Poza siłami podporządkowanymi dowództwu ukraińskiemu znajdowała się 6. Siczowa DS gen. Bezruczki, walcząca w składzie polskiej 3. Armii.

Jednakże dalsze uzupełnianie i rozbudowa sił ukraińskich, które liczyły teraz ok. 10 tys. ludzi, z tego ok. 5 tys. w pierwszej linii, okazała się niemożliwa z powodu wyczerpania się źródeł werbunku w obozach jenieckich. Na werbunek do jednostek ukraińskich w Galicji Wschodniej nie zgodził się Piłsudski⁸⁶. Strona polska zgodziła się za to na przejazd przez Polskę 10 tys. jeńców pochodzenia ukraińskiego z armii rosyjskiej z czasów I wojny światowej, przebywających jeszcze na terenie Niemiec. Po krótkiej kwarantannie w obozie w ?ańcucie mieli by oni formowani w bataliony marszowe i kierowani do Berdyczowa, gdzie mieściło się dowództwo wojsk ukraińskich⁸⁷. Pozwoliło to na podniesienie stanu frontowego jednostek do ok. 10 tys. i dokończenia formowania i uzupełniania dywizji piechoty⁸⁸ oraz samodzielnej dywizji kawalerii.

Była to nowa jednostka sformowana z resztek kawaleryjskich pułków obu armii ukraińskich uzupełnionych o ochotników i zmobilizowanych na wyzwolonych terenach oraz jeńców z obozów jenieckich i internowanych. Składała się z 1. Brygady Kawalerii (płk Smolśkyj), którą tworzyły 1. łubieński pkaw. im. H. Żeleźniaka (ppłk A. Hołub) i 2. zaporoski pkaw. (ppłk D. Zupinas), 2. Brygady Kawalerii (ppłk M. Lubyniec) w składzie 3. błękitnego pkaw. (ppłk P. Zabaryło) i 4. pkaw. im. koszowego Iwana Sirko (ppłk R. Korczyniw) oraz dywizjonu artylerii konnej (płk O. Ałmazow) i pułku zapasowego.

W kwietniu 1920 r., na obszarze od Dniestru do środkowego Dniepru, przeciwko wojskom polskim i sprzymierzonym siłom ukraińskim walczyły dwie armie bolszewickie i trzy brygady Czerwonej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej⁸⁹.

Jeszcze przed rozpoczęciem polskiego uderzenia dwie brygady ukraińskie zbuntowały się i wystąpiły przeciwko Armii Czerwonej. 23 kwietnia 1920 r. 2. brygada galicyjska⁹⁰ zaatakowała odwodowe jednostki bolszewickiej 45. DS, a następnie ruszyła dwiema kolumnami w kierunkach na Mohylew Podolski i Winnicę. Natomiast 24 kwietnia opuściła linię frontu 3. brygada galicyjska⁹¹ i okopała się koło stacji Mytki obok linii kolejowej Mohylew–Merynki. Wydzielenie przez dowódcę 14. Armii Hieronima Uborewicza części sił do stłumienia buntu jednostek ukraińskich oraz rozwój działań partyzanckich zwolenników Petlury na zapleczu bolszewików osłabiły siłę oporu przed polskim uderzeniem. Wierność Armii Czerwonej zachowała 1. brygada galicyjska powstała z wojsk I Korpusu UAG⁹².

Naczelny Wódz 17 kwietnia 1920 r. wydał rozkaz uderzenia na południowym odcinku frontu w celu wyprzedzenia działań bolszewickich spodziewanych przez stronę polską na Wołyniu i Podolu. Uderzenie polskie, które przeszło do historii jako „wyprawa kijowska”, rozpoczęło się 25 kwietnia 1920 r. Po zajęciu na drugi dzień Żytomierza wojska polskie ruszyły na Kijów. Jednostki polskiej 6. Armii i sprzymierzone siły ukraińskie prowadziły w początkach polskiego uderzenia tylko działania wiążące, a do przodu ruszyły dopiero po trzech dniach. Bezpośrednie uderzenie na Kijów rozpoczęło się w nocy z 5 na 6 maja, a samo miasto zostało zajęte 7 maja. Trzy dni później ataman Petlura odbierał w Kijowie defiladę oddziałów ukraińskich.

Jednakże 27 maja inicjatywa strategiczna przeszła w ręce bolszewików. Przerwanie frontu południowego przez ściągniętą z Kaukazu 1. Armię Konną  Siemiona Budionnego oraz odwrót wojsk polskich spowodowały ewakuację do ?ańcuta jednostek zapasowych, a do Rzeszowa i Tarnowa urzędów cywilnych Ukraiskiej Republiki Ludowej. W walkach odwrotowych z konnicą Budionnego pod Zamościem wyróżniła się ukraińska 6 DS⁹³.   

Po zawarciu rozejmu na froncie polsko-bolszewickim strona polska, chcąc doprowadzić do końca negocjacje pokojowe, musiała podjąć decyzje co do swoich dotychczasowych sojuszników. Pod naciskiem Sejmu władze wojskowe nakazały formacjom sojuszniczym opuszczenie terytorium Polski do dnia 2 listopada 1920 r. Jednoczenie wydano oświadczenie, że w razie ich powrotu na tereny polskie z bronią w ręku zostaną one rozbrojone i internowane. W ten sposób wypowiedziano układ sojuszniczy z Ukraińską Republiką Ludową z 21 kwietnia 1920 r.

Petlura zdecydował się więc prowadzić dalsze działania wojenne przeciwko Rosji bolszewickiej bez pomocy polskiej, ale w sojuszu z jednostkami rosyjskimi podporządkowanymi Komitetowi Rosyjskiemu Sawinkowa oraz kozacką dywizją Jakowlewa.

Wykorzystując obecność oddziałów polskich, jednostki rosyjsko-ukraińskie zajęły w początkach listopada 1920 r. całe Podole i skierowały się na Bracław. Kontrnatarcie wojsk bolszewickich z 10 listopada zakończyło się powodzeniem. Jednostki Armii Czerwonej przełamały prawe skrzydło wojsk podporządkowanych Petlurze, co spowodowało wycofywanie się wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej w kierunku polskiej granicy. Odwrót odbywał się w dużym pośpiechu i przy braku ogólnej koordynacji, co prowadziło do dużych strat w ludziach i sprzęcie.

Granicę polską jednostki ukraińskie, w liczbie ok. 20 tys., przeszły 21 listopada 1920 r. Zostały one rozbrojone nad Zbruczem, następnie żołnierzy zgromadzono w Ramowanym Siole i przewieziono do obozów internowania – przede wszystkim w Kaliszu, Szczypiornie, Aleksandrowie Kujawskim, Strzałkowie, ?ańcucie i Wadowicach, gdzie przebywali do 1924 r.⁹⁴

Na ziemie polskie trafiło więc ok. 40 tys. byłych wojskowych i urzędników URL, w tym 65 posłów, 14 ministrów, ok. 1680 urzędników, 3530 oficerów i ok. 11,5 tys. podoficerów i szeregowych. Część z nich udała się na emigrację, część podjęła służbę w Wojsku Polskim jako oficerowie kontraktowi, inni przystosowali się do nowych warunków życia⁹⁵.

Jednakże swoistą miarą zawodu, którego doznali co do Polski jako sojusznika, mógł być znaczący udział emigracji ukraińskiej w Polsce w tworzeniu przez Niemców oddziałów zbrojnych i administracji lokalnej na ziemiach dawnej Galicji Wschodniej włączonych do Generalnego Gubernatorstwa w latach 1941–1944.

 

---

¹ Pismo ministra spraw wojskowych z dn. 1.09.1920 r., Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Oddział I Ministerstwa Spraw Wojskowych, sygn. I.300.7.58.

² Z. Karpus, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918–1924. Z dziejów militarno- politycznych wojny polsko-radzieckiej, Toruń 1991, s. 55.

³ List nr 15 Józefa Piłsudskiego do dowódcy 9. DP płk. Władysława Sikorskiego w odpowiedzi na raport z 19 VIII 1919 r.,  Niepodległość, Londyn 1962, t. 7, s. 58.

⁴ A. Juzwenko, Polska a „biała" Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław 1973, s. 190–192.

⁵ M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921, Warszawa 1992, s. 21.

⁶ Pismo szefa Sztabu Generalnego do Dowództwa Frontu Podolskiego, CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, sygn. 301.7.51.

⁷ Wedug kozackiej terminologii wojskowej jednostka mieszana (swodnaja) składała się z pododdziałów różnych wojsk kozackich: dońskich, kubańskich, terskich, orenburskich, albo z pododdziałów różnych broni – kawalerii, piechoty, artylerii itp. Natomiast kozackie jednostki piechoty określano jako płastuńskie.

⁸ W skład dywizji dowodzonej przez gen. mjr. Piotra P. Niepienina wchodziły: 13. pułk strzelców z batalionem 14. ps, 15. ps z batalionem 16. ps, pułk zbiorczy 15. DP, 42. jakucki pp, 4. Brygada Artylerii, S. V. Volkov, Enciklopedija Gra?danskoj Vojny. Beloje Dvi?enije, Sankt Petersburg–Moskva 2002, s. 620.

⁹ Dywizją dowodził najpierw płk Stanisław Bułak-Bałachowicz, a po nim i w chwili przekroczenia polskiej granicy płk Sztal. Składała się ona z 13. narwskiego (płk W. F. Grigoriew), 14. litewskiego (kpt. M. I. Wasiliew), 15. wozniesienskiego  i 16. wieliko-ostrowskiego (ppłk W. W. Paruckij) pułków piechoty, 4. dywizjonu artylerii lekkiej (płk W. S. Artiuchow), 2. dywizjonu artylerii ciężkiej, kompanii saperów, batalionu szturmowego (kpt. T. I. Żgun), batalionu zapasowego (sztabsrotmistrz Granberg) i oddziału transportu. Dywizja liczyła 241 oficerów, S. V. Volkov, op. cit., s. 618.

¹⁰ Dywizja, którą dowodził gen. mjr Piotr S. Ossowskij, liczyła ok. 3 tys. ludzi i składała się z pięciu pułków piechoty (nr 75–78 i 80) oraz 5. Brygady Artylerii, kompanii saperów i batalionu zapasowego. W lipcu i sierpniu 1920 r. żołnierze dywizji zostali przetransportowani na Krym i tam ją rozformowano. Jej żołnierzy użyto na uzupełnienie jednostek gen. Wrangla, ibidem, s. 451.

¹¹ Sprawozdanie z dn. 22.04.1920 r. zastępcy przewodniczącego komisji ds. likwidacji korpusu gen. Bredowa ppłk. Marskiego, CAW, I 300.7.103.

¹² Z. Karpus, op. cit., s. 63.

¹³ Porządek ewakuacji korpusu Bredowa z frontu do kraju obowiązujący od 25.04.1920 r., CAW, I.300.7.105.

¹⁴ Sprawozdanie z przeprowadzonej ewakuacji korpusu gen. Bredowa z dn. 26.04.1920 r., CAW, I.300.7.105.

¹⁵ Rozkaz wiceministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego z dn. 19.04.1920 r., CAW, I.301.7.65.

¹⁶ Z. Karpus, op. cit., s. 67.

¹⁷ Pismo Oddziału I MSWojsk. z dn. 24.01.1920 r. dot. odesłania transportu Rosjan przez Rumunów, CAW, I.300.7.100.

¹⁸ J. Smaga,  Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków 1992, s. 84.

¹⁹ N. F. Bugaj, 20–40-gody: deportacija nasielenia s territorii evropejskoj Rosii, Ote?estvennaja istorija 1992, nr 4, s. 37.

²⁰ Odpowiednik polskiego stopnia majora, a jednocześnie określenie dowódcy samodzielnej jednostki kozackiej.

²¹ Projekt organizacji oddziałów konnych po stronie polskiej, dok. nr 21/Uch., CAW, I.300.7.58.

²² Pułk im. Trockiego przeszedł na stronę polską z zamiarem prowadzenia działalności politycznej zarówno wśród jeńców bolszewickich, jak i Polaków.

²³ Nazwy  wojsk kozackich pochodziły od miejsc ich zamieszkiwania. Największą grupą, nazywaną tradycyjnie wojskiem, byli Kozacy Dońscy (ok. 1,7 mln. w 1917 r.), Kubańscy (1,3 mln.), Orenburscy (533 tys.) i Terscy (278 tys.). Pozostałe wojska, głównie syberyjskie, liczyły od kilkunastu do pięćdziesięciu tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci – byli to m.in. Kozacy Amurscy, Astrachańscy, Jakuccy, Semireczeńscy, Uralscy, Ussuryjscy, Zabajkalscy. Kozacy nie stanowili społeczności jednolitej narodowościowo. Wśród nich byli zarówno Rosjanie, jak i Ukraińcy, Tatarzy, Kałmucy, Mordwińcy, Baszkirzy, Dagestańczycy..., por. Grażdanskaja wojna i wojennaja interwencija w SSSR, Moskwa 1986, passim

²⁴ Rozkaz MSWojsk. w sprawie organizacji oddziału kozaków z dn. 15.07.1920 r., CAW, I.300.7.58.

²⁵ Zapis dziennika z 22.06.1920 r., K. Świtalski, Diariusz 1919–1935, Warszawa 1992, s. 55.

²⁶ Szefem sztabu brygady został sotnik Protopopow.

²⁷ Stany liczebne Samodzielnej Brygady Kozaków Dońskich za okres 1–13.08.1920 i 15.08.1920,  Bitwa Warszawska, t. II:  Bitwa nad Wisłą, Warszawa 1939, Załącznik nr 2, k. 16.

²⁸ Klasyczny carski bączek był dwubarwny, złoty (żółty) z czarnym środkiem – co było heraldycznym odwzorowaniem barw carskiego herbu – czarnego orła na złotym polu.

²⁹ Patrz ilustracje. Oryginały tablic znajdują się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie-Rembertowie.

³⁰ Por. wzory mundurów – Cejkgauz (Cekhauz) 1993, nr 1.

³¹ Telegram dowódcy 6. Armii nr 3321 z 26.09.1920 r. , CAW, 301.7.115.

³² Z. Karpus, op. cit., s. 83.

³³ Telegram Ekspozytury MSWojsk. w Brześciu z dn. 19.07.1920 r., dok. nr 24/Uch., CAW I.300.7.58.

³⁴ M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, Warszawa 1990, s. 430–457.

³⁵ Zapis z dziennika z dn. 20.111919 r. ...

 

³⁶ Z. Karpus, op. cit., s. 80.

³⁷ Początkowo działał on pod nazwą Rosyjski Komitet Ewakuacyjny, później został przemianowany na Rosyjski Komitet Polityczny; dla uproszczenia dalej stosuję nazwę Komitet Polityczny.

³⁸ Dok. nr 4/Uch. z 4.07.1920 r.,  CAW, I.300.7.58.

³⁹ Rozkaz MSWojsk. z 9.07.1920 r., dok. nr 15/Uch., CAW, I.300.7.58.

⁴⁰ Ekspozyturę zlikwidowano z dn. 1.11.1920 r. w związku z wypełnieniem nałożonych na nią zadań; patrz: CAW, I.300.7.58.

⁴¹ Raport Ekspozytury z 17.07.1920 r. o rozkwaterowaniu oddziałów rosyjskich w Kaliszu, CAW, I.300.7.58.

⁴² Pismo MSWojsk. z 5.07.1920 r. w sprawie organizacji oddziałów rosyjskich, CAW, I.300.7.58.

⁴³ Z. Karpus, op. cit., s. 84.

⁴⁴ Ibidem.

⁴⁵ Ibidem, s. 81.

⁴⁶ Dokument nr 9/Uch., CAW, I.300.7.58.

⁴⁷ Patrz: Pismo Sawinkowa z propozycjami organizacji oddziałów rosyjskich oraz Zgoda MSWojsk. z 20.08.1920 r. na zwiększenie stanu liczebnego oddziału rosyjskiego; CAW, I.300.7.58.

⁴⁸ Projekt powiększenia stanu oddziałów rosyjskich autorstwa B. Sawinkowa z 27.08.1920 r., CAW, I.300.7.58.

⁴⁹ Plan organizacyjny oddziałów rosyjskich z 18.09.1920 r., MSWojsk. Ldz. 18862/20 Bp, CAW301.7.115.

⁵⁰ Używał również innej wersji imienia – Jurij, patrz: N. N. Ruty?, Belyj front generała Judeni?a. Biografii ?inov severo-zapadnoj armii, Moskva 2002, s. 144.  

⁵¹ S. V. Volkow, op. cit., passim.

⁵² Pełna treść rozkazu w: CAW, 301.7.114.

⁵³ CAW, I.300.7.58.

⁵⁴ J. Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa–Wrocław 1989, s. 27.

⁵⁵ K. Ali?auskas, Lietuvos kariuomene (1918–1944), Boston 1968, s. 114.

⁵⁶ K. Gomółka, Geneza, działalność i rozpad białoruskich oddziałów wojskowych (1917–1920), Studia i Materiały do Historii Wojskowości 1991, t. XXXIV.

⁵⁷ Batalionem dowodzili kolejno: Getzen, Martuszewicz, mjr A. Rużancow, ppłk Uspenskij i mjr Rozuzan; por. K. Ali?auskas, op. cit., s. 114–115.

⁵⁸ H. Głogowska, Hassan Konopacki – tatarski dowódca białoruskiego wojska, Białoruskie Zeszyty Historyczne 1994, nr 1.

⁵⁹ Franciszek Kuszel został po wojnie oficerem kontraktowym Wojska Polskiego, w którym pełnił m.in. funkcję wykładowcy w Korpusie Kadetów nr 3 w Rawiczu; w latach 1942–1944 był inspektorem białoruskich jednostek policji pomocniczej, czyli tzw. Schutzmannschaften, a na wiosnę 1944 r. policyjno-wojskowych jednostek tzw. Białoruskiego Korpusu Obrony (BKA), czyli sił zbrojnych podległych Białoruskiej Centralnej Radzie.

⁶⁰ Pełny tekst dekretu, patrz: CAW, Dziennik Rozkazów Tajnych MSWojsk. nr 14T/1919, poz. 165, s. 223.

⁶¹ CAW, 301.7.31, karta 4; rozkaz podpisał II wiceminister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski.

⁶² Pismo płk. Konopackiego, patrz: CAW, I.300.7.49, dok. nr 1996/I; odpowiedź NDWP zwalniająca płk. Konopackiego, CAW, 301.7.67, dok. nr 5267/I z 22.05.1920 r.

⁶³ CAW, 301.7.67, dok. nr 5267/I z 22.05.1920 r.

⁶⁴ Stan liczebny armii na dzień 15.05.1920, CAW,  I.301.7.81.

⁶⁵ 26.08.1920 r. dowodzenie armią przejął gen. Władysaw Sikorski; M. Wrzosek, Wojna o granice..., s. 155.

⁶⁶ Bitwa warszawska, t. 2, księga 1, cz. I, Warszawa 1939, Załączniki s. 15–16.

⁶⁷ Ibidem.

⁶⁸ M. Cabanowski, Generał Stanisław Bułak-Bałachowicz. Zapomniany bohater, Warszawa 1993, s. 40.

⁶⁹ Z. Karpus, op. cit., s. 76.

⁷⁰ Pełny skład z podziałem na jednostki patrz: M. Cabanowski, op. cit., s. 180–184.

⁷¹ P. Simanskij, Kampania białoruska Rosyjskiej Armii Ludowo-Ochotniczej gen. Bułak-Bałachowicza w roku 1920, Bellona 1931, t. XXXVII, z. 3–4.

⁷² M. Sycz,  Kalendarium ukraińsko-rosyjskie (XV–XX w.), Zastruczi 1991, nr 1, s. 138.

⁷³ Były to 1. Dywizja Północna lub Wołyńska, 2. Zaporoska Siczowa, 3. Żelazna, 4. Chomska, 5. Powstańcza, 6., 7. i 8. Zaporoskie, 9 Żeleźnicza, 10. i 11. Siczowych Strzelców oraz 12. Wiejska albo Kijowska.

⁷⁴ W latach 1943–1945 Bisanz kierował tzw. Głównym Zarządem Wojskowym, czyli niemiecko-ukraińskim organem polityczno-wojskowym, sprawującym nadzór nad formowaniem i uzupełnianiem ukraińskiej 14. Dywizji Grenadierów Waffen SS.

⁷⁵ Były to 1. Brygada Ukraińskich Siczowych Strzelców, 2. Brygada Kołomyjska, 3. Bereżańska, 4. Złoczowska, 5. Sokalska, 6. Rawska, 7. Lwowska, 8. Samborska, 9. Ugniwska albo Bełzka, 10. Janowska albo Jaworowska, 11. Stryjska, 12. Górska, 14. Stanisławowska, 18. Tarnopolska oraz 21. brygada bez nazy miejscowej. Brygady składały się z od 2 do 5 batalionów piechoty oraz pułku artylerii.

⁷⁶ M. Wrzosek, Wojny o granice..., s. 202–203.

⁷⁷ Układowi rozejmowemu nie podporządkowały się jednostki wojskowe wywodzące się z sił zbrojnych ZURL; patrz: A. Deruga, Nieznane dokumenty do dziejów polityki wschodniej Polski 1918–1919, Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i Materiały 1970, t. 6, s. 246.

⁷⁸ P. Szandruk, Organizacja wojska ukraińskiego na Podolu z początkiem roku 1920 r. i wyprawa na Mohylew (26–28 IV 1920 r.), Bellona 1928, t. XXVIII, z. 2, s. 204.

⁷⁹ L. Russyan, Oddziały Sprzymierzone Ukraińskiej Republiki Ludowej, [w:] Spis polskich wadz wojskowych 1918–1921, Warszawa 1921, s. 3.

⁸⁰ Szandruk po wojnie został oficerem kontraktowym Wojska Polskiego i w czasie kampanii wrześniowej sprawował funkcję szefa sztabu, a po zranieniu płk. Bratro – dowódcy 29. BP i za postawę w walce został odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl., od stycznia 1945 r. tworzył Ukraińską Armię Narodową; szerzej o tym zagadnieniu patrz: P. Shandruk, Arms of valor, New York 1959, s. 253–255.

⁸¹ Stan liczebny armii na dzień 15.05.1920 r.; CAW I.301.7.81.

⁸² P. Szandruk, op. cit., s. 209.

⁸³ CAW I.301.7.81 i Bitwa Warszawska..., Załączniki, k. 29.

⁸⁴ Diaczenko w latach 1944–1945 dowodził najpierw ukraińskim Legionem Wołyńskim, przemianowanym później na 31. batalion Schutzmannschaftten SD (czyli batalion policji pomocniczej Służby Bezpieczeństwa – Sicherheitsdienst), a następnie Brygadą Przeciwpancerną „WilnaUkraina”, która miała być zaczątkiem drugiej dywizji Ukraińskiej Armii Narodowej; pierwszą dywizją była ukraińska 14. Dywizja Grenadierów Waffen SS.

⁸⁵ Raport z wizytacji wojsk ukraińskich przez gen. Krajowskiego, dowódcy 18. DP z 22.05.1920 r.; CAW, I.301.7.81.

⁸⁶ Zapis w dzienniku z 17.07.1920 r. ..., s. 60.

⁸⁷ Z. Karpus, op. cit., s. 71.

⁸⁸ Np. w początkach czerwca utworzono przy 2. DS dowodzoną przez płk  Olszewśkyja  6. BS w składzie: 16., 17. i 18. batalion strzelców; L. Russyan, op. cit.,  s. 3.

⁸⁹ Była to część armii Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, która po ciężkich walkach i epidemii została ogarnięta przez siły bolszewickie i włączona do Armii Czerwonej na prawach swoistej autonomii. W czasie omawianych wydarzeń siły CzUAG liczyły ok. 10 tys. ludzi; Wrzosek, Wojny o granice..., s. 258.

⁹⁰ Działała w składzie trzech pułków piechoty i dywizjonu artylerii; 4. pp powsta z dawnej 9. brygady Ukranskiej Armii Galicyjskiej, 5. pp z 10. brygady, a 6. pp z 6. brygady, w dywizjonie artylerii zgrupowano żołnierzy tej formacji z trzech brygad. 2. Brygadą dowodzili ataman ?eśniak i sotnik  Gołowinśkyj .

⁹¹ Powstała z jednostek byłego III Korpusu armii ZURL pod dowództwem gen. Antina Krausa, a nastpnie sotn. Osipa Stanywa, w skadzie 7. pp (dawna 2. brygada), 8. pp (dawna 8. brygada) i 9. pp (dawna 11. brygada).

⁹² Brygada, którą dowodzili płk  A. Szamanek , sotn.  Biłynkewycz  oraz  Mychajło Bara, składała się z 1. pp (dawna 1. bryg. UAG) dowodzonego przez sotn. Zenona Noskowśkyja, 2. pp (dawna 7. bryg.) pod dowdztwem atamana Romana Wołoszczuka , 3. pp (dawna 3. bryg.) pod sotn. Petro Sakowyczem i pułku artylerii lekkiej dowodzonego przez sotn. Juliana Szeparowycza.

⁹³ M. Wrzosek, Wojny o granice..., s. 318.

⁹⁴ Z. Karpus, op. cit., s. 73–74.

⁹⁵ K. Świtalski, Diariusz..., s. 93.